تاریخچه آذربایجان
استان آذربايجان شرقي بخشي از سرزمين باستاني ماد است تا روزگار اسكندر و جانشينان وي آذربايجان را بخشي از ماد يا ماد كوچك مي ناميدند. ليكن در زمان اسكندر مقدوني بر ايران در سال (331 ق.م) سرداري به نام آتور پات يا آتروپاتن كه شهربان منطقه ماد كوچك بود در اين سرزمين قيام كرد و آنگاه با انعقاد عهدنامه اي از واگذاري آذربايجان به دست يوناني ها جلو گيري نمود و اسكندر بدين شرط كه آتروپات خود را تابع امپراتوري وي بداند اورا در آنجا باقي گذارد. پس از مرگ اسكندر كه خونريزي در بين جانشينان وي در گرفت ، آتروپات به حكمراني اين منطقه رسيد و به پاس خدمات وي از جلوگيري اعمال نفوذ بيگانگان در اين منطقه ماد كوچك را بنام سردار آتروپات خواندند و سپس به اسامي مختلف ، آذر بادگان و آذرآبادگان معروف شد. در روزگار ساسانيان آذرپاتكان يكي از ايالات مهم ايران وبه قول يوناني ها ساتراپ نشين بوده كه به علت وجود آتشكده معروف آذر گشسب و آتشكده هاي ديگر ، به نام آذربايجان معروف شد.

آذربايجان در دوره اسلامي نیز يكي از مهمترين ايالات ايران محسوب مي شد و از زمان زوال ساسانيان تا امروز مركز حوادث بسياري بوده و نقش بزرگي در جريان تاريخ داشته است.  جنگ 22 ساله بابک خرمدین علیه اعراب در آذربایجان صورت از مهمترین حوادث تاریخی آذربایجان به شمار میرود.

با حمله مغولان و با ورود هلاکوخان ، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شد. پس از مغولان و خاندان ترکان قره قیونلوها و آق قیونلوها بر این منطقه تسلط یافتندو بعد شاه اسماعیل اول تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد . بعد ها در دوره قاجار و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار بخشی از آذربایجان طی عهد نامه های به روسیه واگذار شد. بعد از فتحعلی شاه ، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و احمد شاه و ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه و بالاخره محمدعلی شاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند. در این دوران آذربایجان در جریان انقلاب مشروطه توانست به رهبری ستارخان حماسه ای ماندگار بیافریند. در سال 1300 شمسی رضاخان سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1320 شمسی، نیروهای شوروی وارد ولایات شمالی ایران از جمله آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ماه 1325 شمسی به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند. مردم آذربایجان در جریان ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 شمسی مبارزه را علیه استعمار انگلیس آغاز کردند و سرانجام با پیروزی ، انگلیس شکست خورد.

جغرافیای سیاسی

استان آذربایجان شرقی با ۴۵٬۴۸۱ کیلومتر مربع مساحت، حدود ۲٫۸ درصد از وسعت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. این استان در شمال غرب کشور و بین مدارهای ۳۶ درجه و ۴۵ دقیقه تا ۳۹ درجه و ۲۶ دقیقهٔ عرض شمالی و نصف‌النهارهای ۴۵ درجه و ۵ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۲۲ دقیقهٔ طول شرقی جای گرفته‌است.

استان آذربایجان شرقی ۲۰۰ کیلومتر با جمهوری آذربایجان و ۳۵ کیلومتر با ارمنستان از سمت شمال مرز مشترک دارد. این استان همچنین ۴۲۰ کیلومتر با استان آذربایجان غربی از سمت غرب و جنوب غرب، ۴۰۰ کیلومتر با استان اردبیل از سمت شرق و ۱۴۵ کیلومتر با استان زنجان از سمت جنوب هم‌مرز است.

سیر تحولات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آذربایجان

خطه آذربایجان از كهن ترین تمدن‌های ایرانی بوده و جایگاه استواری در تمدن باستانی ایران دارد. تبریز مركز تاریخی این خطه، شهری است كهن كه اولین نشانه های تاریخی آن به هشت قرن قبل از میلاد مسیح مربوط می شود جایی كه در كتیبه سارگن دوم پادشاه آشوری از فتح آن یاد می شود. به روایت تاریخ، آذربایجان در زمان های بسیار دور مسكونی بوده و از فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و صنعتی چشمگیری (به لحاظ واقع شدن بر سر راه جاده ابریشم) برخوردار بوده است، به گونه‌ای كه دانشمندان باستان شناس، بافت قدیمی ترین فرش بافته شده (فرش پازیرك) را به این منطقه نسبت می دهند.
همچنین براساس مشاهدات و نوشته جهانگردان و سیاحان معتبری چون یاقوت حموی، ماركوپلو، ابن بطوطه و ... شهر تبریز دارای بازارهای متعدد بوده و مصنوعات تولیدی آن به اقصی نقاط جهان صادر می شده است. رونق بازار تبریز و اقتصاد جاری در شهر در طول قرون گذشته، شهر را به جولانگاه تجارت و عرضه و تقاضای بین المللی درآورده و از قبال آن مردمی غنی، ثروتمند و قدرتمند داشت. از نظر فرهنگی نیز علاوه بر صنعت چاپ، كتب خارجی نخستین بار در این شهر به فارسی برگردانده شده و فن ترجمه در این شهر پاگرفته است.

انشای جدید و یا ساده نویسی را "طالبوف" یكی از فرزندان خلف این شهر به دیگران آموخته است. نخستین دایره المعارف در دنیای اسلام و مسیحیت، اولین كتابخانه عمومی، نخستین سینما و تئاتر، فن عكاسی، فرش نوین، نخستین رمان، ادبیات كودكان، روزنامه نگاری ملی، شعر نو و نقد ادبی در این شهر پاگرفته و ره آورد مردمان پیشگام این دیار بوده است.
در زمینه علم و دانش نوین، فرزندان این خطه، طلایه‌داران پزشكی مدرن، كشاورزی مكانیزه، هوانوردی، راه و ساختمان سازی، ایجاد ضراب خانه، ایجاد نخستین كارخانه ها، نخستین شهرداری، تجارت نوین (نخستین اتاق بازرگانی)، نخستین شركت سهامی عام و بالاخره نخستین مرکز خدمات سرمایه گذاری می باشند.

نژاد، زبان و مذهب ساكنین آذربایجان
آذری ها، اصیل ترین افراد ایرانی هستند كه سه تا چهار هزار سال پیش به این سرزمین مهاجرت كرده اند. این عده به دو دسته پارت و ماد تقسیم شدند، كه در قسمت های مختلف ایران ساكن شدند از آن جمله مادها که در آذربایجان سكونت گزیدند.  زبانهای پهلوی، دری و آذری مهم‌ ترین زبانها و گویشهای ایران باستان بوده اند. زبان تاتی که هنوز در برخی روستاهای آذربایجان و سایر نقاط ایران تکلم می شود، ریشه در زبان آذری دارد. ادیان رایج در آذربایجان از ابتدا تاكنون شامل آئین اولیه آریایی ها یعنی آئین مهر یا میترا ، زرتشتی، یهودی، مسیحیت و اسلام بوده اند. از نظر مذهب، 98 درصد مردم استان مسلمان و دارای مذهب شیعه جعفری می‌باشند و اقلیتی از مسیحیان كه اكثراً ارمنی و گریگوری مذهبند در تبریز زندگی می‌ كنند. از سایر اقلیتهای ساکن در این استان آماری وجود ندارد.

موسیقی آذربایجان
موسیقی آذربایجان با قدمتی دیرینه از اصیل ترین هنرهای جهان محسوب می شود. هنرمندان این خطه تاریخی با خلاقیت خود، موسیقی منحصربه‌ فردی را در طول تاریخ آفریده اند. کسانی که این نوع موسیقی را به‌ همراه سروده‌ های خود به‌زبان ترکی آذربایجانی می ‌خوانند، آشیق خوانده می ‌شوند. آشیق ‌ها در وصف آذربایجان و دلاوری‌ های بزرگان آن، در مراسم جشن و عزاداری، سروده ‌های زیبایی را به ‌همراه موسیقی آذربایجانی می ‌خوانند و همواره مورد توجه مردم قرار گرفته اند. آشیق ‌ها از دوران قبل از اسلام در بین مردمان این دیار همواره در عرصه موسیقی آذربایجانی فعال بوده اند.
اگرچه موسیقی موغام آذربایجان به دستگاههای موسیقی ایرانی نزدیک است و در بعضی مواقع حتی یکی هستند، ولی طرز اجرای این دو موسیقی ملی در انسان احساس بسیار متفاوتی ایجاد می ‌کند. موسیقی آذربایجانی مملو از حس قهرمانی و جسارت است. در این موسیقی حرکت و دینامیسم وجود دارد و امید و تحرک در آن حس می ‌شود.

جغرافیای طبیعی

استان آذربایجان شرقی از هفت واحد کوهستانی تشکیل یافته‌است. رشته‌کوه قره داغ (ارسباران) شمالی‌ترین این واحدها بوده که از دیوان‌داغ آغاز شده و به درهٔ رود دره‌رود منتهی می‌گردد. رشته‌کوه قوشا داغ که از جنوب قره‌داغ شروع شده و به سبلان ختم می‌شود. تودهٔ آتش‌فشانی سبلان که ۴۸۱۱ متر ارتفاع داشته و مرز مشترک میان استان‌های آذربایجان شرقی و اردبیل محسوب می‌شود. رشته‌کوه‌های میشو و مورو که از غرب استان (مرند) آغاز شده و به ارتفاعات عون بن علی و شبلی منتهی می‌شوند که مرتفع‌ترین قله آن قله علی علمدار با ارتفاع حدود ۳۲۰۰ متر در مرند می‌باشد. رشته‌کوه بزقوش که با ۳۳۰۳ متر ارتفاع، مرز بین شهرستان‌های میانه و سراب به شمار می‌رود. تودهٔ آتش‌فشانی سهند در جنوب تبریز که ۳۷۰۷ متر ارتفاع دارد. رشته‌کوه اربط (تخت سلیمان) که از دامنه‌های جنوبی سهند شروع شده و به سمت جنوب امتداد می‌یابد.

شهرستانهای استان آذربایجان شرقی:
استان آذربایجان شرقی دارای ۱۲ شهرستان، ۳۱ شهر و ۳۰ بخش، ۱۳۳ دهستان و ۳۱۴۹ آبادی است

آذرشهر، اهر، اسکو، بستان آباد، بناب، تبریز، جلفا، چاراویماق، خداآفرین، سراب، شبستر، عجب شیر، کلیبر، مراغه، مرند، ملکان، میانه، ورزقان، هریس، هشترود، هوراند.

آب و هوا

استان آذربایجان شرقی به دلیل وسعت زیاد دارای آب و هوای متنوع می‌باشد به طوری که بیشترین دمای ثبت شده در شهرهای میانه و جلفا می‌باشد که مردم این شهرها دمای ۴۵ + درجه بالای صفر را تجربه کرده‌اند و همچنین کمترین دمای ثبت شده در استان و در کلیه شهرهای ایران مربوط به بستان آباد با دمای ۴۶ - درجه زیر صفر می‌باشد. میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ الی ۳۰۰ میلی‌ متر می‌باشد.

جمعیت

بر پایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۰ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳٬۷۲۴٬۶۲۰ نفر بوده که نزدیک ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص داده‌است. برهمین اساس، ۱٬۸۸۲٬۰۳۱ نفر مرد و ۱٬۸۴۲٬۵۸۹ نفر زن در قالب ۱٬۰۸۶٬۰۸۳ خانوار ساکن این استان بوده‌اند. جمعیت استان در مقایسه با سال ۱۳۸۵ نزدیک به ۵/۵ درصد افزایش یافته‌است.

در سرشماری سال ۱۳۹۰ خورشیدی، تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱٬۶۹۵٬۰۹۴ نفر، پرجمعیت‌ ترین و چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۲٬۷۴۵ نفر، کم‌جمعیت‌ترین شهر استان آذربایجان شرقی بوده‌است. از جمله شهرهای پرجمعیت استان علاوه بر مرکز استان می‌توان به شهرهای مرند، مراغه، میانه اشاره کرد. تعداد آبادی‌های استان در سال ۹۰ دو هزار و ۷۳۱ آبادی و ۲۰ آبادی استان خالی از سکنه هستند.

مناطق گردشگری استان آذربایجانشرقی:

قلعه بابک، مقبرة الشعرا، مسجد کبود، مناطق گردشگری ارسباران، قلعه جوشن، روستای اشتبین، روستای کرینگان، آبشار آسیاب خرابه ، کلیسای سنت استپانوس، بازار تبریز و....

مناطق نمونه گردشگري استان:
مناطق نمونه گردشگري شورسو يا ايل ميداني گوگان، دره گنبد چاي اسکو، فندقلوي اهر، دامنه هاي سهند بستان آباد، منطقه گلوجه و گمانج تبريز، آسياب خرابه جلفا و آغميون سهزاب سراب از جمله مناطق نمونه گردشگري استان هستند.

همچنين بندر قبادلو عجبشير، حاشيه سد خداآفرين، مسير دره صوفي مراغه، منطقه آرپا درسي ملکان، هفت چشمه ورزقان و مسير دره قزل اوزن هشترود ساير مناطق نمونه گردشگري استان را تشکيل مي دهند که هريک داراي ويژگي هاي منحصر به فردی هستند.

از روستاهاي هدف گردشگري استان نیز میتوان روستاي باداميار آذرشهر، روستاي گنبرف اسکو، روستاي صور بناب، روستاي دوزال جلفا، روستاي قلعه جوق سراب، روستاهاي ديزج خليل يا قلعه حسن آباد، دريان و شيخ ولي شبستر و روستاي بوکت عجب شير را نام برد که در کنار سایر روستاهای معروف این استان قابل توجه هستند.

روستاهاي آوارسين، ابريق جديد و قره قيه کليبر، روستاهاي آشان و صومعه مراغه، عيش آباد مرند، آق منار ملکان، حمام لو و گل آخور ورزقان و روستاي آغبلاغ يا غار هشترود نيز در ليست روستاهاي هدف گردشگري می باشند.

مناطق هدف گردشگری علاوه بر اهمیت تاريخي و طبيعي، امکانات رفاهی نیز براي گردشگران دارند یا در حال احداث هستند.

صنایع دستی و سوغات استان:
قرابیه تبریز، نوقا، اریس، سوهان کنجدی، شکلات تسبیحی، مربای گل (گل محمدی) تبریز، آجیل مخصوص تبریز که از دیرباز مرغوبیت جهانی داشته و از بهترین محصولات ایران تولید می شود. انواع خشکبار از قبیل برگه هلو، زردآلو، آلو خشک که در شهرستان های جنوبی بخصوص در مراغه تولید می شود طرفداران بیشماری دارد.
سوجوق مراغه، باسلیق مراغه میان پر گلابی عجب شیر- مراغه،  میان پر زردآلو مراغه - عجب شیر، میان پر انجیر کردشت و روستاهای حاشیه رودخانه ارس، حلوا گردویی اسکو، دوشاب (شیره انگور) اسکو، گل سرخ تبریز و روستاهای دامنه سهند، ذغال اخته شهرستان کلیبر، برگه زردآلو و آلبالو شهرستان مرند،
لبنیات آذربایجان بویژه لبنیات دره لیقوان، سیب زنوز (در فصل تابستان) عسل طبیعی کوهستان سهند

فرش هریس- تبریز، قالی هریس با دوامی که مشهور است از نظر رنگ و طرح در نوع خود بی نظیر است. سوزن دوزی ممقان، ورنی بافی عشایر ارسباران- کلیبر که بوسیله هنرمندان عشایر استان در نقاط روستایی و شهری اهر و کلیبر توسط زنان بافته می شودو به کشورهای حاشیه خلیج فارس و اروپا صادر میشود. قالیچه های خوش نقش تبریزی ، ظروف سفالي، صابون مراغه، محصولات چرمی: چرم تبریز و کفشهای دست دوز آن از دیرباز به واسطه خوش دوختی و ظرافت از شهرت و اعتبار فراوانی برخوردار است. روسری ابریشمی اسکو: که از نوعی پارچه ابریشمی در شهرستان اسکو بافته می شود به به کلاقه ای اسکو معروف است، دارای رنگها و طرحهای زیبا و متنوع می باشد و در مصارف روسری و شال مورد استفاده قرار می گیرد. سبدبافی کشکسرای مرند و...

غذاهای استان آذربایجان شرقی
در این منطقه بعلت کوهستانی بودن دامداری رواج دارد و غذای اصلی مردم از فرآورده های دامی تشکیل میشود. آبگوشت، کباب در انواع مختلف، شیشلیک، چلو مرغ غذای اصلی این منطقه است. در کنار آن کوفته، انواع آش بویژه آش های کشک، ماست، آش گوجه فرنگی، آش زغال اخته که با زردآلو یا قیسی همراه است و بویژه در منطقه ارسباران رایج است. انواع دلمه و کوکو و ... غذای مردم را تشکیل میدهد. خورشهای قیمه، بادمجان، خورش کرفس، قورمه سبزی و... نیز مانند سایر نقاط ایران در آذربایجان نیز تهیه میشود.

تلفنهای میراث فرهنگی استان
میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی: ۳۵۵۴۶۱۶۴ -۰۴۱
تلفن امور موزه ها: ۳۳۳۴۸۴۰۶ -۰۴۱

منابع:
استانداری آذربایجان شرقی
اطلاعات شخصی
gogan.blogfa.com
fa.wikipedia.org
aryazamyn.com
eachto.org
tabriz.ir