این بازار یک سازه آجری بی همتا و بزرگترین بازار سرپوشیده جهان و زیباترین و یکپارچه ترین بازار ایران به شمار می رود که بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سرپوشیده ی شمالی-جنوبی و شرقی-جنوبی تشکیل شده است که راسته های اصلی توسط راسته های فرعی و کوتاه تر به هم اتصال می یابند.
طاقها و گنبدهای بلند آن، سازههای آجری به هم پیوسته، آرایش مغازهها، کثرت تیمچهها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی قرار گرفتهاند، این بازار را نمونهای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی ساختهاست. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچهها و وجود تعدادی مدرسه و مسجد نیز به این مجموعه اهمیت و امتیازی خاص دادهاند. از تاریخ بنای اولیه مجموعه بازار تبریز اطلاعی در دست نیست لیکن اکثر مورخین و جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی که از قرن چهارم هجری تا عهد قاجار از تبریز دیدن نمودهاند اسناد مهم و مدارک ارزندهای را درباره بازار و وضع بازرگانی تبریز ارائه دادهاند.
به این گونه که بازار تبریز دارای ۲۰ راسته٬ ۳۵ سرا٬ ۲۵ تیمچه٬ ۱۱ دالان٬ ۲۴ کاروانسرای٬ ۵۵۰۰ حجره٬ ۴۰ صنف گوناگون٬ ۱۹ مسجد و ۱ مسجد جامع و ۹ مدرسه دینی می باشد. که عرض بازارها بین ۴ تا ۵ متر و ارتفاع سقف آن ها ۵ تا ۶ متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نواحی مرکزی و گرمسیری بسیار کوتاه تر است.
بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه (یعنی بعد از زلزلهای که در سال ۱۱۹۳ هجری قمری روی داد) و عصر قاجار میباشد. در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهد نشین و دارالسلطنه گردید. سراها و تمیمچهها و بازارهای عالی تازهای احداث شد.
از آنجایی که بازار سرپوشیده تبریز نمونه کامل یک بازار می باشد بهتر دانستیم که انواع بازار٬ مجموعه٬ عناصر تشکیل دهنده بازار٬ و نیز نقش اجتماعی و سیاسی بازارها را نیز در اینجا به اختصار شرح دهیم:
انواع بازار:
۱- بازار ادواری (فاقد عناصر معماری که موقتی بوده و هر چند گاه یک بار به مدت یک یا چند روز در جاهای معین برپا می کنند.)
۲- بازار دائمی
بازار دارای اجزاء و عناصر گوناگونی بوده که در مجموع یک کل واحد را تشکیل می داده است. این مجموعه واحد ساختمانی٬ یا در پهنا گسترش می یافت و یا در درازا(بازار خطی). البته نوع سومی هم وجود داشت که به آن ها بازارهای “یک بنیادی” می گویند.
البته دیرینه ترین٬ ساده ترین٬ بیش ترین شکل بازار از نوع خطی است که دروازه ها٬ مسجد جامع٬ میدانها و .... را به یکدیگر پیوند می زند.
عناصر اصلی تشکیل دهنده بازار:
۱- عنصر اصلی راسته ها (اصلی و فرعی)
۲- چهار سوق یا چهار سو (چهار بازار) محل تلاقی دو راسته اصلی
۳- حجره یا دکان٬ حانوت یا حجره٬ کوچک ترین اما در عین حال موّثرترین عنصر فضایی بازار است بنابراین اگر بازار را ستون فقرات شهر می دانیم٬ حجره را باید “قلب تپنده ی” بازار بنامیم.
۴- سرا (خان)٬ سرا ها معمولا کوچکتر از کاروانسراها هستند و بیشتر در داخل بازار قرار دارند که به عنوان دفاتر تجاری و انبار برخی از کالاها استفاده می شد که برعکس کاروانسراها ورود چهارپایان کمتر به این سراها اتفاق می افتاد.
الف: چهار گوش
ب: چند گوش های منظم و یا غیر منظم
ج: گرد در دو یا سه اشکوب (طبقه)
۵- تیمچه
فضاهای اغلب سرپوشیده هستند که حجره های تجار در آن قرار داشته اند که دارای گنبد هستند که تمایز بین سرا و تیمچه را نشان می دهد.
۶- قیصریه
بخشی از بازار به شکل سراهای گنبد دار٬ یا با نقشه ی چلیپایی (صلیب گونه) که به کالاهای گران قیمت اختصاص دارد. که دارای درهای جداگانه و سرایی کوتاه تر نسبت به سراهای دیگر می باشد تا از امنیت بیشتر برخوردار باشد.
در وجه تسمیه ی واژه قیصریه گفته اند که یا از کلمه قیصر مشتق شده که به معنای سزار بوده یا از تحریف واژه ی آلمانی قیصر(Kaiser) به دست آمده است. یا اینکه قیصریه با واژگانی چون قصور٬ تقصیر و قاصر هم ریشه است که اگر این فرض صحیح باشد قیصریه نه بازار شاهی بلکه سرایی کوتاه معنی می دهد.
۷- دالان
در بخش ورودی برخی از سراهای بزرگ٬ فضای گنبد دار با شکوهی دیده می شود که نام دالان بر آن اطلاق می شود. که برقراری ارتباط میان فضای بیرونی و فضای درونی ساختمان را برعهده دارد که دست کمی از تیمچه ها ندارند.
به مرور زمان نقش مذهبی بازار٬ همپا با نقش تجاری آن نضج گرفت که حاصل آن پیوند خوردن تکایا٬ مدارس٬ مساجد و حسینیه ها با ساختار معماری بازار است.
نفوذ بازار در حیات اجتماعی نیز باعث به وجود آمدن تشکل های صنفی و تقویت فعالیتهای اجتماعی گردید. که چنین رویکردی باعث احداث ابنیه با عملکرد اجتماعی و خدماتی در گوشه و کنار بازار همچون حمام٬ زورخانه٬ چای خانه و..... شد.
راسته ها در ایجاد تشکیلات منظم در بازارها مانند تشکیلات فتوت (جوانمردان) نقشی موثر داشتند که این اصناف و تشکلات نقش سیاسی مهمی در فعالیتهای اجتماعی بر عهده دارند.
در بسیاری مواقع مانند کلو اسفندیار آهنگر٬ آغاز کننده شورش اهالی سبزوار علیه مغولان و در سالهای اخیر نیز بازاریان در نهضت هایی چون مشروطه٬ ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی مشارکتی فعالانه داشتند. ودر زنده نگه داشتن آیین ها و سوگواری و اعیاد ملی و مذهبی نیز نقش اصلی داشتند.
پیشنهادات ویژه: برای دیدار از بازار تبریز
تیمچه مظفریه:
تیمچه مظفریه نیز یکی از زیباترین بخشهای بازار است که حاج شیخ جعفر قزوینی تاجر سرشناس دوره ناصرالدین شاه آن در سال ۱۳۰۵ قمری (۱۲۶۶ خورشیدی) ساخته بود و به مناسبت حضور مظفرالدین میرزا ولیعهد وقت دراین تیمچه به نام مظفریه نامگذاری کرد.
صرف چای را در درب تیمچه مظفریه را از دست ندهید.
زمان بازدید و باز بودن تیمچه مظفریه:
بین ساعت ۱۰:۳۰ الی ۱۴
بازار امیر:
بازار تیمچه امیر یکی از شاهکارهای جالب معماری و با شکوهترین تیمچههای بازار تبریز به حساب میآید.
کاروانسرای امیر:
کاروانسرای امیر نیز بزرگترین کاروانسراهای بازار تبریز می باشد که روزگاری محل بارانداز و داد و ستدهای بازرگانان و تجار شهرهای و کشورهای مختلف بوده است.
بازدید از راسته های مختلف بازار:
بازار امیر، بازار کفاشان ، بازار حرمخانه ، راسته بازار ، یمن دوز بازار ، بازار حلاجان، قیزبستی بازار(قیز بسط بازار)،بازار سراجان ، راسته کهنه ، بازار کلاهدوزان ، دلاله زن بازار، بازار صادقیه ، بازار مسگران ، بازار حاج محمد حسبن ، بازار مشیر ، بازار صفی ، بازار میرابوالحسن ، رنگلی بازار ، بازارچه دوده چی ( شتربان ) ، بازارچه خیابان و... .
مسجد جامع نیز دارای یک مسیر ورود از سمت بازار نیز می باشد که معمولا در زمان های وقت نماز درب سمت بازار آن باز است. بازدید از آن را از دست ندهید.
بازدید از موزه خانه مشروطه تبریز نیز بیانگر وقایع و تاریخ انقلاب مشروطه ایران می باشد که نقش تبریزی ها را در این انقلاب نشان می دهد. این مکان در نزدیکی بازار تبریز در ضلع غربی آن واقع است.
منابع:
کتاب معماری ایران و جهان
نویسنده: دکتر رضا نوری شادمهانی
انتشارات مهکامه
ghazaie.blogfa.com
تجربه های شخصی نگارنده