مسجد کبود تبریز

متن کامل: مسجد کبود تبریز

يکي از شاهکارهاي معماري دوره اسلامي که در شهر تبريز قرار گرفته مسجد کبود است. در كتابهای تاریخی، این بنای باشكوه را «عمارت مظفریه» خوانده اند كه مورد توجه ابو المظفر یعقوب بهادر خان قرار گرفت. در این روزگار تبریز در نهایت آبادانی و رونق بود. آنچه بر سر در این عمارت باشکوه جلوه گر است این جمله است: «العماره المبارکه المظفریه»، شاید همین کفایت میکند که این مجموعه آباد و ویران را مظفریه بنامند.

اين بنا با نامهاي مختلف از جمله گوي مسجد (به ترکي همان مسجد کبود)، مسجد شاه جهان، عمارت و مسجد مظفريه معروف و مشهور بوده است. باني مسجد ابوالمظفر جهانشاه بن قره يوسف از امرای قراقوينلو بود ولی نظارت ساخت مسجد زيرنظر همسرش جان بيگم خاتون و يا به عقيده برخي از مورخين دخترش صالحه بوده است.

در کتيبه‌ هاي باقي مانده از اين بنا تاريخ پايان اين مسجد سال ۸۷۰ ه ق است. متاسفانه اين بنا در زلزله سال ۱۱۹۳ ه ق تبريز ويران شد تمام سقف فرو ريخت و تمامي ديوارها را خراب کرد ولي آنچه از اين بنا باقي مانده در نوع خود بي نظير است و به علت کاشيکاری معرق و تلفيق آجر و کاشي و رنگهاي بسيار متنوع کاشيها لقب فيروزه اسلام گرفته است. علاوه بر کاشيکاری ها سردر بسيار بلندش توجه اکثر سياحان و باستان شناسان را به خود جلب کرده است و تمامی آنها را وادار به نوشتن چند خطی از زيبايی اين بنا کرده است.

توصيفات سياحانی که قبل از خرابی اين بنا مطلب نوشته‌اند خواندنی است از جمله کاتب چلبی و تاورنيه که خصوصاً با تمام جزئيات معماري اين مسجد را وصف کرده است. هر دوی اين نويسندگان بين سالهای ۱۰۴۶-۱۰۴۵ ه ق (قبل از زلزله) از تبريز و اين بنا ديدن کرده‌اند. چلبی سردر اصلي را از طاق کسری بلندتر ديده است و تاورنيه علاوه بر سردر و کاشيکاريهای بی نظير آناز دو مناره بسيار بلند صحبت ميکند که مشخص است در هنگام زلزله کاملاً از بين رفته است.

مسجد کبود

عظمت مسجد کبود به عنوان يکی از ده مسجد زيبا و ديدني و منحصر به فرد از لحاظ معماری جهان اسلام به علت ملحقات زياد آن از قبيل عمارت مظفريه، خانقاه، صحن و عبادتگاه هاي دروني، کتابخانه، قرائت خانه و حوضخانه آن است و علاوه بر آن قرار گرفتن اين مسجد در قلب شهر تبريز و در جوار جاده ابريشم بر مرکزيت و اهميت آن افزوده است. متاسفانه درحال حاضر هيچ یک از این ملحقات برجاي نمانده اند فقط قسمتي از مسجد که آن هم بسيار آسيب ديده بود و مرمت شده است.

در پشت درب ورودی به شبستان بزرگ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث بدین مضمون به چشم می خورد:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد چون کرده شود، کار بگوید که که کرد

از قسمتهاي ديدنی اين مسجد قسمتی از سقف است که طلا و لاجورد با يکديگر کار شده است و در نوع خود بي نظير است. در داخل مسجد قسمت شبستان کوچک سردابي است که در آن جاي دو آرامگاه است که احتمال مي‌دهند از آن جهانشاه و همسرش باشد زيرا در روايات تاريخي آمده است که جنازه جهانشاه پس از کشته شدن به اين مسجد منتقل و دفن شده است. گرچه اين گورها در حال حاضر خالي هستند.

این مسجد در زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری ویران شد و در سال ۱۳۱۰ شمسی جزو آثار ملی به ثبت رسيد درسالهای ۱۳۱۸ و ۱۳۴۵ هجری شمسی مرمت وبازسازی آن به همت زنده یاد استاد رضا معماران انجام گرفت. در سالهاي ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ هجری شمسی نیز بازسازی گنبدهای بالای شبستان انجام شد. در سالهای اخير مرمت و تکميل ساختمان، محوطه‌سازی و اجرای بخشی از نقوش داخلی عمارت انجام شده است. مرمت مسجد به صورتی است که سعی شده هر آنچه که از آجر و کاشی و سنگهای مرمر باقی مانده است در جايهای اصلی خود حفظ شوند.

(چون اروپاییان آبی لاجوردی را بنام آبی ایرانی میشناسند، مسجد کبود را مسجد آبی می نامند.)

معماری مسجد:
در اکثر منابع و سفرنامه ها ، مدت ساخت مسجد کبود را 30 سال دانسته اند.
در ساخت بناي عظيم مسجد کبود از مهندسان متعددي استفاده شده است و معماري بنايي با آن عظمت، شبستان گنبدوار و حجرات جانبي، خبر از آگاهي سازندگان آن به علوم مختلف از جمله هندسه و رياضي مي دهد.
به اعتقاد استاد طباطبايي کاشيکاري دقيق اين بنـا و خطوط باعظمت به کاررفته و گل هاي اسليمي، همه اين مطلب را تاييد مي کنند و هنرمندان سازنده و پردازنده مسجد کبود از انواع کاشي هاي لاجوردي فيروزه اي نفيس و به غايت مرغوب در قطعات ظريف و هنرمندانه، شيوه معرق کاري معقلي پخته که از والاترين شيوه کاشيکاري با تلفيق آجرکاري در جهان اسلام حتي دوره درخشان هنر ايراني يعني عصر طلايي صفويه است، بهره برده اند.
استاد حسين نخجواني از محققان تاريخ کهن آذربايجان نيز معتقد است، طرح ها، نقوش و کتيبه هاي مسجد تاريخي کبود تبريز واقعا بي نظير است و در دو طرف ورودي مسجد ، ظريف ترين و پرکارترين نوع کاشي معرق عالم وجود دارد که تا حال نظيرش را نديده اند. عرض خطوط سفيد گل ها از دو ميلي متر تا 3 ميلي متر تغيير مي کند و در قسمت وسط کلام ، قال الله تعالي در متن آبي و به خط کوفي تزيين سفيد رنگ ميان پر مشکي در قسمت پايين در متن آبي و طلايي با ظريف ترين گل هاي سفيد و لچک مشکي با همان ظرافت، معرق کاري شده اند .

به نظر استاد نخجواني از ديگر ويژگي‌هاي مسجد کبود قرار گرفتن آرامگاه خانوادگي سلطان جهانشاه آخرين فرمانرواي سلسله قراقويونلوها در آن است که از نظر بافت ساختماني و معماري ، نوعي الحاقيه محسوب مي شود و اين بخش ، پيوندي ناگسستني با مسجد دارد تا وارد شونده با تاثيرپذيري که از فضاي ملکوتي صحن مسجد مي گيرد با خلوص نيت و آرامش باطني در محل حضور يافته و آرزوي آمرزش ابدي براي خفتگان درون خاک سردابه آرامگاه مي نمايد.
صبوري پژوهشگر مساجد تاريخي ايران نيز درباره مسجد کبود مي گويد: سر در اصلي اين مسجد با کاشي کاري معرق و کتيبه هايي زيبا با خط ثلث و تابلوهايي با خطي کوفي شامل سوره هايي از کلام الله مجيد از کامل ترين نمونه هاي معرق دوران معماري اسلامي به شمار مي رود و در داخل مسجد نيز آنچه همه را مبهوت مي کند آرامگاه داخل مسجد بود که هنرمند با چيره دستي تمام از کاشي هاي لاجوردي ماهرانه استفاده مي کند به طوري که هر بيننده اي را جذب مي کند.

گنبد عظيم اين مسجد دلها را مي ربايد و با دقت در اين گنبد و تقسيم وزن سنگين آن روي پايه هاي متعدد به استفاده از علم مهندسي هندسه از سوي هنرمندان ايراني در دوره تيموريان پي مي بريم و همچنين با دقت در نقشه مسجد کبود در مي يابيم که در احداث اين مسجد از نقشه اي کاملا هندسي و منحصر به فرد استفاده شد که هيچ گونه شباهتي با مساجد احداث شده تيموريان ندارد که تمام مسقف ساخته شده و آب و هواي کوهستاني تبريز چنين تدبيري را ايجاب مي کرد.

نمای مسجد با سردرب كاشیكاری شده، شكوه و جلال به خصوصی دارد. مصالح بنا آجری است. سنگهای ساختمانی نادری در آن به كاررفته است. از بقایای مسجد معلوم می شود كه آجرها با گچ بند كشی شده است. صحن مربع شكل، حوضی برای وضو، شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشكیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده كه محوطه ای محصور، پوشیده ومربع شكل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، 12 متر است كه بر روی چهار پایه یك محوطه مربع شكل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، كه ریخته است. تزیینات دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد.كف مسجد كاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاقنماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است كه قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است كه این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد لذا عظمت و زیبایی مسجد را كه طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.

اگر نمازگاه را كه شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا كنیم، مربعی به طول 30 متر به وجود می آید.

آنچه در ابتدا به چشم ناظر می خورد، بزرگی و پهنای سردر است. ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع تر و بلندتر نشان می دهد. سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است؛ دو پایه بزرگ كه طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است. حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشكیل می دهد.همه هنرها در كار تزیین این سردر به كار گرفته شده است.

در نیمه اول قرن یازدهم هجری، كاتب چلبی و اولیا چلبی جهانگردان ترك عثمانی و در نیمه دوم همین قرن، تاورنیه و شاردون جهانگردان فرانسوی از این مسجد دیدن كرده بودند.

كاتب چلبی در تاریخ جهان نما می نویسد:
«درگاه مسجد جهانشاه بلند تر از طاق كسری است. بنایی عالی است كه با كاشیهای زیبا آراسته شده،گنبد های بلندی دارد....جامع دل انگیزی است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمیدهد.لیكن شیعیان غالب‍ااز رفتن بدان مسجد خودداری میكنند.این بنا با كاشیهای زیبا آراسته شده،گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با كاشیهای رنگارنگ زینت یافته است»

مادام دیولافوا جهانگرد فرانسوی می نویسد:
«شهر تبریز ابنیه قدیمی زیادی ندارد اما آنچه باقی مانده شایان توجه است بهترین نمونه آن مسجد كبود است كه در قرن 15 میلادی در زمان جهانشاه قره قویونلوها ساخته شده است.متأسفانه گنبد این بنای بی نظیر به واسطه زلزله خراب شده و قسمتی از دیوارها را نیز با خود فرو ریخته است.این مسجد حیاط بزرگی داشته كه در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و در مركز آن حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشته است»

سنگفرش كف این بنا بسیار باشكوه و خوش منظره بوده كه هنوز هم آسیب ندیده است.درب ورودی مسجد به دهلیز یا كفشكن باز می شود.مسجد مركزی بزرگ در جنوب دهلیز واقع شده است .این مسجد به شكل مربع و طول هر ضلع آن شانزده ونیم متر است. گنبد فیروزه گون بزرگ و بسیار معروف مسجد كبود در بالای این قسمت قرار داشت. این گنبد بود كه مسجد را به فیروزه اسلام مشهور ساخته بود.

سر در اصلی مسجد کبود که این روزها با ذوق دوستداران میراث فرهنگی در حال تعمیر است، با کاشی‌کاری معرق و کتیبه‌هایی به خط ثلث و تابلو‌هایی با خط کوفی پوشیده شده است. روی این کاشی ها می توانید ردی از سوره‌های قرآن را ببینید که هنوز هم کاملترین نمونه‌ معرق دوران اسلامی‌به شمار می‌روند.سردر اصلی این مسجد که با کاشی‌کاری‌های معرق تزئین شده‌است، کتیبه‌ای دارد به خط رقاع که به سال ۸۷۰ (قمری) نصب شده‌است.

خطوط متنوع كوفي، ثلث، نسخ، نستعليق و طرح هاي دل انگيز اسليمي و تركي با رنگهايي بسيار زيبا اثر خطاط و هنرمند مشهور قرن نهم هجري قمري نعمت الله بن محمد البواب است‏ و سرکاری و نظارت بر ساخت آن با عزالدین بن ملک قاپوچی بوده‌است.

در آرامگاه بنا کاشی‌های شش ضلعی لاجوردی به چشم می خورد که در کنار تخته سنگ‌های مرمر و کتیبه‌هایی حجاری شده به نقوش اسلیمی‌ ظریف جلوه خاصی پیدا کرده اند. ديواره آرامگاه با سنگ هاي عظيم مرمرين به ارتفاع ‏160 ‏سانتي متر با كتيبه هاي حجاري شده مشتمل بر آياتي از قرآن کريم که با خط ثلث در زمينه اسليمي ظريف و هنرمندانه اي مزين شده است.‏

استفاده از كاشي هاي لاجوردي در طرحي استثنايي براي تزيين آرامگاه نشان از قريحه والاي هنرمندان قرن نهم هجري دارد كه توانسته اند با بكارگيري كاشي هاي شش ضلعي ساده آنچنان زيبايي و وقاري را در يک بنا تجسم ببخشند كه بي‌همتاست‏.‏

اما جاذبه های مسجد کبود به همین جا ختم نمی شود. گنبد این مسجد یکی از بزرگترین ساخته‌های آجری معماران اسلامی قرن 9 هجری است که ادامه معماری دوره ایلخانی است و معماری حساب شده ای دارد. به طوری که تقسیم وزن گنبد بر روی پایه‌های متعدد آن یکی از ظریف ترین نمونه های معماری را به وجود آورده است. کاشیکاری محراب این مسجد هم با مقرنس‌های زیبای معرق پوش و طرح‌های اسلیمی‌ و کاشیکاری‌هایی فیروزه‌ای، ‌لاجوردی، سفید و طلایی یکی از بخش هایی است که حتما باید از نزدیک ببینید.

چراباید از این مکان بازدید کرد؟

غیر از مسجد کبود تبریز تنها سه مسجد دیگر در دنیا وجود دارند که آبی لاجوردی در آنها به کاررفته و آنها را نیزبنام مسجد کبود میشناسند که دراستانبول، افغانستان و ایروان قرار دارند. مسجد کبود تبریز تنها مسجد کبود جهان است که آبی لاجوردی درتزیین و معماری آن خیلی بیشتربکار رفته و ظرافتها و هماهنگی هنری خاص آن نیز بر زیبایی آن افزوده و فیروزه جهان اسلام لقب یافته است.

ویژگی منحصر بفرد مسجد کبود:
از ویژگی های این مجموعه استفاده از تصاویر رنگی به جای متن های طولانی است که در عین زیبایی بخشیدن به اثر، درک آن را برای مخاطب تسهیل میگرداند.
این مسجد به خاطر تنوع و ظرافت کاشی کاری و انواع خطوط عالی و اشکال و طرح های به کار رفته در آن و هم چنین زیبایی و هماهنگی رنگ ها به «فیروزه اسلام» مشهور است. برخلاف رنگ اكثر مساجد ایران فیروزه‌ای نیست؛ رنگش آبی تیره لاجوردی است كه آن را منحصر به فرد كرده است.

مکانهای نزدیک به مسجد کبود و مسیردسترسی
اگر در حوالی میدان ساعت یا خیابان ارتش بودید (که اکثر مکانهای تاریخی تبریز در این مناطق متمرکز شده اند) میتوانید بدون وسیله و در عرض ده دقیقه پیاده روی خود را به موزه آذربایجان و مسجد کبود برسانید.

میدان ساعت تبریز

مکانهای گردشگری نزدیک به مسجد کبود:

عمارت شهرداری تبریز، خانه تاریخی نیکدل، دانشکده معماری که جزء خانه های قدیمی تبریز است، موزه سنجش، خانه حیدر زاده، خانه و موزه شهریار (همه اینها در میدان ساعت، کوی عمارت شهرداری که مقصودیه نامیده میشود، میباشند.)

مرکز خرید تربیت که با ده دقیقه پیاده روی به بازار بزرگ و سرپوشیده تبریز منتهی میشود (تربیت روبروی کوی مقصودیه و عمارت شهرداری میباشد.)

خانه های زیبای قدیمی دیگری نیز در خیابان ارتش جنوبی- کوچه صدر و کوچه حاجی رضا هستند مثل خانه لاله ای، خانه ختایی، خانه علی میسیو٬ موزه عصرآهن، موزه آذربایجان نیز مابین میدان ساعت و چهارراه منصور واقع هستند.

جنب مسجد کبود بوستان خاقانی هست که میتوانید رفع خستگی کرده چای بنوشید.

منابع: