نام استان: گلستان

نام قدیم: ورگانه، گورکان، هیرکانی، گرگان، استرآباد، جرجان (این سرزمین در اوستا بصورت «هرکانه»، در کتیبه بیستون «ورکانه» و در کتب پهلوی «وورکان» ضبط شده است. نویسندگان قدیم یونانی، نام آن را «هیرکانیا» نوشته‌اند.)

مرکز استان: شهرستان گرگان

تاریخچه: پیشینه تمدن این سرزمین به هفت هزار سال پیش میرسد. در غار کیارام واقع در روستای (فرنگ) بخش گالیکش آثاری از دوران پارینه سنگی یافت شده است. پژوهش‌ های تازه نشان میدهد که منطقهٔ گرگان از ۶ هزار سال پیش تمدن پیش از آریایی ‌ها را در خود جای داده بوده‌ است؛ کهن‌ترین آثار دورهٔ نوسنگی ایران از غار کمربند و غار هیتو در نزدیکی بهشهر یافت شده‌ است. این آثار از آشنایی مردمان آن زمان به سفالگری، هنر بافتن، اهلی کردن جانورانی مانند بز کوهی و ساخت ابزارهای سنگی صیقلی حکایت دارد. کاوش ‌های تورنگ ‌تپه، در نزدیکی گرگان، نیز نشانگر این است که این منطقه دارای روستاهای پر جمعیت، سفالگری انبوه و شبکهٔ آبیاری کشاورزی بوده و قدمت آن دست کم به اندازهٔ شهر سوخته در سیستان است. نام این سرزمین در سنگ نوشته‌ های هخامنشی، از جمله سنگ نوشتهٔ داریوش در بیستون، به صورت ورگانه و در نوشته‌های پهلوی به صورت گورکان آمده‌ است. تاریخ‌ نگاران یونانی از آن با نام هیرکانی یاد کرده‌اند. پدر داریوش هخامنشی زمانی فرمانروای این منطقه بوده‌ است. اسب سواران گرگانی همواره مورد توجه هخامنشی ‌ها بودند و داریوش برخی از گرگانی ‌های دلاور را در سپاه جاویدان وارد نمود. این سرزمین خوش آب و هوا از آرامشگاه ‌های بهاری و تابستانی شاهان اشکانی بود. در همین دوره بود که دیوار گرگان برای جلوگیری از حمله هونها ساخته شد و در دوره ساسانی بازسازی شد. پس از حمله اعراب به ایران این منطقه تحت تسلط اعراب قرار نگرفت و فقط خراجگذار آنها شد. حدود یک قرن بعد از حمله بود که توانستند این منطقه از ایران را فتح کنند و گرگان را جرجان بنامند. پس از ورود اعراب به ایران، خاندان آل‌ زیار شناخته شده‌ ترین فرمان‌روایان این منطقه هستند که از آغاز سدهٔ چهارم (۳۱۶ قمری) تا میانهٔ سدهٔ پنجم (۴۳۵ یا ۴۴۱ قمری) در منطقهٔ گرگان، طبرستان و گیلان فرمانروایی کردند و گاهی تا ری، اصفهان، همدان و دینور را نیز تحت فرمان خود داشتند. مرداویج، بنیانگذار این دودمان، ریشهٔ خود را به شاهان ایرانی و ساسانیان میرساند. قابوس بن وشمگیر، از معروف ترین فرمانروایان آل‌ زیار است که آوازهٔ دانش دوستی اش باعث شده بود بزرگانی چون ابوریحان بیرونی و ابن ‌سینا به سوی گرگان بروند. بنای برج قابوس، در شهر گنبد کاووس نیز به فرمان او بنا شده‌ است که بزرگ‌ ترین بنای آجری جهان به شمار می‌ آید. در نهایت فرمانروایی آل زیار توسط سلجوقیان برچیده شد. گلستان نام جدید این سرزمین تاریخی است که در طول تاریخ و تا سده هفتم هجری به نام ایالت گرگان و از آن پس تا آغاز سده دهم به نام استرآباد و در نوشته‌ های دوران اولیه اسلامی به نام (جرجان) و از اسفند ۱۳۱۶ گرگان نامیده شده‌ است. این استان تا سال ۱۳۷۶ بخشی از استان مازندران بود، اما در آن سال به صورت استانی مستقل بنام گلستان درآمد و شهرستان گرگان به عنوان مرکز آن برگزیده شد. بیشتر شهرهای کنونی استان از دیرینگی چندانی برخوردار نیستند و از بزرگ ‌شدن روستاها به وجود آمده ‌اند و به عبارتی روستا شهر به شمار میروند. با این همه، شهرهای گرگان و گنبد کاووس ریشه تاریخی دارند.

موقعیت جغرافیایی استان: استان گلستان در محدوده جغرافیایی ۵۴ درجه تا ۵۶ درجه طول شرقی و ۳۶٫۳۰ تا ۳۸٫۱۵ عرض شمالی و در بین استان ‌های مازندران، سمنان و خراسان شمالی قرار دارد. گلستان با کشور ترکمنستان نیز هم جوار و دارای ۳۴۸ کیلومتر مرز خاکی و ۹۰ کیلومتر مرز آبی مشترک با این کشور است.

مساحت استان: بیش از 20437/7 كيلومتر مربع

تقسیمات سیاسی استان: این استان در اسفند سال ۱۳۹۰ دارای ۱۴ شهرستان، ۲۶ شهر و ۲۷ بخش و ۶۰ دهستان می‌ باشد.

شهرستانهای استان: این استان دارای ۱۴ شهرستان به نام‌ های آزاد شهر، آق قلا، گرگان، گنبد کاووس، بندرترکمن، گمیشان، رامیان، کردکوی، بندرگز، علی آباد کتول، گالیکش، کلاله، مراوه تپه و مینودشت میباشد.

شرایط اقلیمی: این استان به دلیل جایگاه جغرافیایی ویژهٔ خود از آب و هوای گوناگونی برخوردار است. در بخش جلگه‌ای دو گونه آب و هوا دیده می‌شود. بیش از ۳/۲ این جلگه آب و هوای خشک و نیمه خشک دارد که هر چه به سوی شمال و مرز ترکمنستان نزدیک می‌ شویم بر خشکی آن افزوده میگردد. ۳/۱ درصد دیگر، که مانند نواری سبز بین بخش کوهستانی در جنوب و بخش خشک و نیمه‌ خشک در شمال جای گرفته ‌است، آب و هوای معتدل دارد و از نظر کشاورزی بسیار پر بازده‌ است. بیشتر شهرها و روستاهای استان نیز در این ناحیهٔ سرسبز جا گرفته‌اند. دو تودهٔ هوا در تعیین آب و هوای استان نقش مهمی دارند. تودهٔ شمالی که از سیبری به استان وارد می ‌شود و طی پاییز و زمستان با ریزش برف در بلند یهای جنوب استان و باران در کوهپایه‌ها و نوار معتدل میانی همراه است. تودهٔ دیگر، تودهٔ غربی از اقیانوس اطلس و دریای مدیترانه سرچشمه گرفته و در زمستان به بارندگی و در تابستان به افزایش رطوبت و شرجی شدن هوای استان منجر میشود.. بنابراین، بیشترین بارندگی در ماه‌ های زمستان و کمترین آن در ماه‌ های تابستان مشاهده می ‌شود.

ارتفاعات و کوههای مهم استان: بخشی از رشته کوه البرز شرقی از غرب به سوی شرق استان کشیده شده که گرایش زیادی به سوی شمال شرقی دارد و رفته‌رفته از بلندی کوه‌ های آن کاسته می ‌شود. شاهوار با بلندی ۳۳۲۰ متر از سطح دریا، بلندترین قلهٔ استان است.

رودهای مهم: آب‌ های سطحی در بیش از ۴۰ شاخه رود جاری هستند که بیشتر آنها از جنوب به شمال و از شرق به غرب جریان دارند. رود اترک، گرگانرود و رود قره ‌سو، سه رود مهم استان گلستان هستند.

گیاهان و جانوران بومی و مهاجر: نزدیک ۱۸ درصد از سطح این استان را جنگل‌ فرا گرفته است. با این وجود، چرای بی‌ رویهٔ دامها، گسترش زمینهای کشاورزی، برداشت بی‌ رویه از جنگل، آتش‌ سوزی و سیلاب ‌هایی که در استان رخ میدهد، آسیب زیادی به جنگل ‌ها  وارد کرده‌است. بلوط، ممرز، راش، توسکا، لرگ و انجیلی از گونه‌ های درختی جنگل‌ های استان هستند که از بلندی ۳۰۰ متری تا ۲۵۰۰ متری رویش دارند. در بلندی‌ های بیش از ۲۵۰۰ متر نیز درختان سرو کوهی (اورس) به صورت پراکنده دیده می ‌شوند. در بخش‌ های بازسازی شدهٔ زمین‌ های جنگلی، گونه‌ هایی از کاج و درختان میوه دار، مانند گردو و زیتون، نیز کاشته شده ‌است. نزدیک ۵۰ درصد از سطح استان را مراتع‌ پوشانده‌ اند که خود  دارای گونه‌ های گیاهی باارزشی هستند ولی مورد چرای دامها واقع میشوند. در پارک ملی گلستان که معروفترین جاذبه گردشگری این استان میباشد جانداران  مختلف اعم از گیاهان و جانوران زندگی میکنند. پوشش گیاهی این منطقه اغلب بلوط، بلندمازو، ممرز، انجیلی، پلت، شیردار، کرکو، آزاد، آوری، توسکای قشلاقی، کلهو، انجیر، توت، ملچ، داغداغان، ازگیل، ولیک، زالزالک، سیاه تلو، گوجه وحشی، شیر خشت، گردو، تمشک، اناروحشی، گلابی وحشی، زرشک، تاغ، گز، پرند، کاروانکش، کلاه میرحسن، گون، چوبک، درمنه، خارشتر و ارس است. پستانداران و پرندگان نیز شامل مرال، شوکا، خرس قهوه‌ ای، پلنگ، خوک وحشی، گربه جنگلی، تشی، آهو، قوچ و میش، پلنگ، گرگ، روباه، کل، بز، قرقاول، کبک، تیهو، زنگوله بال، کوکر سینه سیاه، ابیا و بلدرچین، قرقی، دلیجه، سارگپه پا بلند، سارگپه، عقاب دوبرار، دال شیا، دال، عقاب دریایی دم سفید، مرادان، بالابان، هما، دارکوب سیاه، بلبل، توکای باغی، سهره‌ ها، سکاها، زرده پره‌ ها، مگس گیرها، زنبورکها و دم سرخها میباشند. لازم به ذکر است که در استان گلستان شاپرکی به نام شاپرک گلستانی زندگی می ‌کند که بومی این منطقه است.

اقتصاد استان: ماهیگیری، دامپروری، پرورش ماهی، ماکیان و کرم ابریشم، کشاورزی و باغداری از فعالیتهای عمده اقتصادی این استان است. یکی دیگر از عوامل مهم و مؤثر بر اقتصاد استان گلستان گردشگری است.

محصولات کشاورزی: گندم، جو، پنبه و آفتابگردان از فراورده‌ های کشاورزی اصلی این استان است. برنج، سویا، بادام‌ زمینی، سبزیجات ، به‌ ویژه خیار و کاهو، کلزا، زیتون و دیگر دانه‌ های روغنی نیز در استان کشت می ‌شود. بیش از۵۰ درصد از پنبه و ۱۰ درصد گندم کشور در این استان به عمل می آید. بیش از ۴۰ در صد دانه ‌های روغنی کشور نیز در زمین‌ های این استان کشت میشود و از این نظر رتبهٔ نخست را در کشور دارد.

فرهنگ و آداب و رسوم: این استان ترکیبی از قومیتها و ادیان مختلف است که هرکدام آیین و مذهب و فرهنگ خاص خود را دارند. اقوام متعددی در این استان زندگی می ‌کنند که شامل ترکمن‌ ها، فارسی زبانان سیستانی و فارسی زبانان بومی، بلوچ‌ها، ترک‌ ها (آذربایجانی و قزلباش)، مازندرانی ‌ها و قزاق‌ ها می ‌شوند. ایلات مختلف فصل تابستان در ارتفاعات استان خراسان شمالی و فصل زمستان در دشت های استان گلستان ساکن میشوند و به دام‍پروری مشغول هستند. طایفه‌ های کرد بیشترین کوچ‌ رونده‌ های استان را تشکیل داده اند که بیشتر آنها از استان خراسان هستند. آنها همراه با دامداران سمنان و شاهرود، قشلاق خود را در شهرستان‌ های گنبد کاووس و کلاله سپری میکنند. بخش بسیار کمی از ترکمن‌ های استان نیز شیوهٔ کوچ نشینی گذشتگان خود را حفظ کرده و در چادرهایی به نام آلاچیق زندگی می ‌کنند.

صنایع دستی: پیشینه صنایع دستی در جلگه گرگان به قرن ها قبل برمیگردد. هنر سفال و آبگینه سالیان سال آتش کوره ها را گرم نگه می داشت. دوره تاریخی سفال جرجان، از دوره ساسانی آغاز، و در دوره صفوی به پایان رسید. در قرون اولیه اسلامی هم، سوم تا ششم هجری، علاوه بر سفال شیشه هم ارمغان دستان جرجانی ها بوده است.جدا از سفال و شیشه که دیگر به فراموشی سپرده شده اند، صنایع دستی که هم اکنون به عنوان صنایع دستی استان گلستان مطرح هستند،عبارتند از: قالی و قالیچه ترکمن، پارچه های ابریشمی، جاجیمچه، نمد، پلاس، سوزن دوزی (سیاه دوزی)، زیور آلات ترکمنی

جاذبه های مهم گردشگری: پارک ملی گلستان، برج گنبد قابوس، آرامگاه مختومقلی، پارک جنگلی ناهارخوران، پارک جنگلی تنگه چهل چای، آبشار لوه، آبشار کبودوال، مسجد جامع گرگان، پارک جنگلی شبنم نوده خاندوز، امامزاده محسن کریم آباد، چشمه گل رامیان، تپه هزار پیچ، غار آبریز طلا کوهی، غار پشمکی، غار شیر آباد، غار سم، غار گَرُو، تالاب آلاگل، تالاب آجی گل، تالاب آلماگل، خليج مثلث شکل گرگان، شبه جزيره ميانكاله، جزیره آشوراده و...

جمعیت: جمعیت استان گلستان بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۱٬۷۷۷٬۰۱۴ نفر است. در استان، تنها دو شهر گرگان و گنبد کاووس دارای جمعیتی بیش از صد هزار نفر می ‌باشند.

زبان: اقوام متعددی در این استان زندگی می ‌کنند که شامل ترکمن‌ ها، فارسی زبانان، سیستانی ‌ها، بلوچ ‌ها، ترک ‌ها (آذربایجانی و قزلباش)، مازندرانی و قزاق‌ ها هستند و هر کدام به زبان خود سخن میگویند.

مشاهیر استان: قابوس بن وشمگیر (ادیب، شاعر و خوشنویس)، عنصرالمعالی (نویسنده کتاب ارزشمند قابوس نامه)،  میرفندرسکی (فیلسوف و عارف دورهٔ صفویه)، فخرالدین اسعد گرگانی (شاعر سده پنجم هجری)، بی ‌بی ‌خانم استرآبادی (از نویسندگان دوران مشروطه)،  محمدرضا لطفی (نوازنده و موسیقی‌دان) و...

غذاهای محلی: مرغانه تچین، خورش ساک، ماش پتی خارش، کئی ترشک، چکدرمه، باسترمه، بروک، انواع نان محلی، بولامه، باسترمه، هلی آش و...

سوغات: جاجیم، صنایع دستی، ابریشم بافی رامیان، ماهی، خاویار، پنبه، حلوا آماج (مخصوص گرگان)، نان شیرینی، زنجبیلی، نون عیدی (کلمبو)، قُطاب، پشت زیک (کنجدی) بابتو (مخصوص گرگان)، مارمرده (مخصوص گرگان)، پادرازی)، قالی، قالیچه، پشتی ترکمنی، عرق کشمش، حلوا گردویی (مخصوص کردکوی و بندر گز)، نان بهارهٔ تورشو چُرَگ و نان کاک (مخصوص رامیان) و نان شیرمال (مخصوص آزادشهر) و...

معماری: شهرهای این استان در حقیقت روستاهای توسعه یافته سابق هستند. روستاهای استان گلستان به صورت متمرکز و نزدیک به هم قرار گرفته اند. این روستاها در راستای جاده‌ ها و رودها به صورت طولی و در بخش ‌های کوهستانی به صورت پله‌ای هستند.

راههای ارتباطی: استان گلستان از طریق راه آهن سراسری (راه آهن شمال) از شهر گرگان تا بندر ترکمن و از آنجا به ساری و سوادکوه و گرمسار و تهران متصل شده‌ است.

پیش شماره و شماره اداره گردشگری: 32266644 017

بهترین زمان بازدید: بهار و تابستان

منابع
استانداری گلستان
میراث فرهنگی استان گلستان
fa.wikipedia.org
kojaro.com
scipost.ir
sanaee.ir