نام استان: قم
 

نام قدیم: کم

وجه تسمیه: ریشه نام این شهر به «کومه» به معنای اتاقک‌ های کلبه‌ مانندی که چوپانان برای استراحت می ‌ساختند، باز می ‌گردد. با الهام از واژه «کومه» این شهر به نام «کم» (KOM) خوانده شد. قُم تلفظی از نام کم‌ است که اعراب آن را به صورت امروزی درآوردند.

مرکز استان: شهرستان قم

تاریخچه: محدودهٔ وسیعی از استان قم دارای آثار تمدن قدیمی قمرود است و عناصری را از روزهای اولیهٔ حضور تمدن در خود حفظ کرده است. اولین نیایشگاه ‌های باستانی در فلات ایران در این منطقه ساخته شده ‌اند. برخی از مورخان بنای اولیهٔ شهر قم را به اسکندر، بهرام گور، طهمورث، لهراسپ، قباد ساسانی، یزدگرد سوم و چند تن دیگر، نسبت میدهند و در این مورد اختلاف نظر وجود دارد. باستان‌ شناسانی چون رومن گیرشمن قم را قدیمی ‌ترین منطقه ‌ای می‌داند که انسان در آن‌ استقرار یافته و تمدن‌ های اولیه را پی ‌ریزی کرده‌اند. نتایج جدید باستان ‌شناسی نیز قدمت قم را به بیش‌از ۷۰۰۰ سال پیش می‌ رسانند. باستان ‌شناسان ادعا می ‌کنند به علت وجود رودخانهٔ اناربار و وجود شاهراه مواصلاتی، منطقهٔ قم از دوران اولیهٔ تاریخ میزبان تمدن‌ های شکوفا بوده‌ است. پس از پذیرش اسلام و تشیع از سوی مردم قم، سرنوشت سازترین رخداد تاریخ قم، آمدن فاطمه معصومه به این شهر است. چرا که بعد از وفات ایشان و دفن در شهر قم این مکان به عنوان یک مرکز دینی و مذهبی برای شیعیان تبدیل شد و در دوره‌ های بعد به دلیل اهمیت مذهبی، این شهر به بزرگ‌ ترین حوزهٔ تعالیم دینی و مذهبی در ایران تبدیل شد. همچنین از وقایع تاریخی و اثرگذار دیگر باید به جدا شدن شهر قم از اصفهان و مستقل شدن آن در حدود سال ۱۸۹ ه. ق اشاره کرد که به تقاضای یکی از مشاهیر این شهر به نام حمزه‌ بن‌ یسع و با موافقت هارون الرشید انجام گرفت. در دوران معاصر نیز  قم مرکز مبارزه علیه حکومت پهلوی بود. پس از تأسیس یک حکومت تئوکراسی در ایران، به دلیل نقش و اهمیت مذهبی قم، اهمیت آن در عرصهٔ سیاسی و اجتماعی افزایش یافت. شهرستان قم در سال ۱۳۷۵ خورشیدی براساس مصوبه مجلس ایران به استان مستقل تبدیل شد.

موقعیت جغرافیایی استان: استان قم در مرکز ایران و در جنوب استان تهران، شمال استان اصفهان، شرق استان مرکزی و غرب استان سمنان واقع شده‌ است. این استان بین ۵۱ و ۳۰ درجهٔ طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ و ۱۵ ۳۵ و ۲۴ ۱۵ درجهٔ عرض شمالی نسبت به خط استوا قرار گرفته است. استان قم از شمال به جلگهٔ ورامین و شهرری متصل است.

مساحت استان: ۱۱۲۴۰ کیلومتر مربع

تقسیمات استان: استان قم درقالب ۱ شهرستان دارای ۵ بخش، ۹ دهستان، ۶ شهر و ۳۶۳ آبادی مسکونی میباشد.

شهرهای استان: شهرهای قم، جعفریه، پردیسان و سلفچگان مهمترین شهرهای استان به شمار می‌ روند.

شرایط اقلیمی و آب و هوا: این استان در  منطقهه ای خشک و نیمه‌ خشک واقع شده است و در کل؛ آب و هوای گرم و خشک دارد. استان قم با توجه به اختلاف زیاد ارتقاع (از ۸۰۰ تا ۳۳۰۰ متر) از سطح دریا، دارای اقلیم ‌های متفاوت و متنوع است. جنوب و غرب این استان پوشیده از کوه‌ های مرتفع است و آب و هوای معتدل دارد. مناطق شرقی، مرکزی و شمالی استان نیز پوشیده از بیابان‌ های وسیع است که بزرگ‌ ترین آنها دشت مسیله است. حداکثر مطلق درجه حرارت هوا ۴۹ درجه در ماه‌ های تیر و مرداد و حداقل آن ۲۴ـ  درجه در بهمن ماه است.

ارتفاعات مهم استان: قله برف انبار، بلند ترین کوه در استان قم با ارتفاع بیش از 3100 متر میباشد. کوه خضر نبی و دو برادران نیز از ارتفاعات معروف این استان هستند.

دریاچه ها و رودهای مهم: دریاچهٔ نمک در شرق استان محل سرریز رودهای سرچشمه گرفته از کوه‌ های البرز مانند جاجرود است. به دلیل ویژگی‌ های طبیعی، این استان با کمبود منابع آب سطحی و زیرزمینی مواجه است. رودخانه ‌های قمرود و قره‌ چای جریان ‌های دائمی و سطحی را تشکیل می ‌‌دهند. رودخانه‌ های سلمان، زواریان، قره‌ سو، طغرود و فردو دیگر رودخانه‌ های مهم استان هستند.

ارتفاع از سطح دریا: استان قم به طور متوسط ۹۳۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد که در پست ‌ترین نقطهٔ حاشیهٔ کویر ۸۰۰ متر و در بلندترین نقطهٔ کوهستانی به ۳۳۳۰ متر (کوه ولیجا) می ‌‌رسد.

گیاهان و جانوران بومی و مهاجر: گونه‌ های گیاهی با توچه به اقلیم منطقه شامل انواع گیاهان شورپسند، گز، تاغ، درمنه‌ ها و سایر گونه ‌های خشک پسند هستند.

اقتصاد استان: مهمترین عامل مؤثر بر وضع اقتصادی استان، صنعت گردشگری و بویژه توریسم مذهبی است و دلیل آن وجود حرم فاطمه معصومه و مسجد جمکران و تعداد زیادی از مزارهای امام زاده‌ ها و علویان در استان است. استان قم تنوع معدنی زیادی دارد و در حال حاضر ۱۴ نوع مواد معدنی در استان قابل استخراج هستند. از مجموع ۱۰۳ معدن کشف ‌شده در استان قم، تعداد ۷۲ معدن در حال فعالیت هستند. مرکز بهره‌ برداری ذخایر گازی سراجه قم  بخش مهمی از گاز مصرفی شهر قم را تأمین می کند. مایعات گازی تولید شده در این واحد بهره ‌برداری، به پالایشگاه تهران منتقل می‌ شود. مرکز بهره‌ برداری سراجه قم در حال توسعه جهت ذخیره ‌سازی و تولید گاز به میزان ۵٬۴ میلیون متر مکعب در روز است. قدمت صنعت در استان قم به سال ۱۶۰ هـ.ق. بازمی ‌گردد. از سال ۱۳۲۸ خورشیدی به بعد صنایع دستی و سنتی در استان رواج بیشتری گرفت و کارگاه‌ های مختلف در این استان فعالیت دارند. همچنین استان قم دارای زمینهای کشاورزی و فعالیت دامپروری میباشد.

محصولات کشاورزی: عمدهٔ تولیدات کشاورزی استان شامل غلات ۶۳ درصد، محصولات صنعتی  ۱۵ درصد، نباتات علوفه ۱۳ درصد، و محصولات جالیزی ۶ درصد است. محصول عمدهٔ کشاورزی استان هم گندم و جو می ‌باشد. همچنین قم یکی از مناطق مهم کشت پنبه در ایران به شمار میرود و زمین ‌های قدیمی اطراف شهر قم از دیرباز به کشت پنبه اختصاص داشته‌است. عمدهٔ محصولات تولیدی باغات استان میوه ‌هایی چون زردآلو، فندق، گلابی و گیلاس هستند. همین ‌طور میوه‌ های انار و پسته نیز در باغهای مناطق مرکزی استان پرورش می‌ یابند. پردرآمدترین محصول کشاورزی قم پسته است.

فرهنگ و آداب و رسوم: مردمی که در قم ساکن هستند از نظر تعداد به ترتیب فارس، ترک، گیلک، مازندرانی، عرب، کرد، لر و تات زبان هستند. آداب و رسوم این استان بیشتر جنبه مذهبی دارد. همه ساله، مردم قم در روز ۲۳ ربیع‌الاول (سالروز ورود فاطمه معصومه به قم )در حرکتی نمادین این روز را گرامی میدارند. مراسم لاله‌گردانی یا شمعدان گردانی حرم فاطمه معصومه نیز از جمله مراسمی است که توسط خادمان حرم انجام می ‌شود. مراسم سردرختی نیز در اوایل بهار در روستاهای جنوب استان برای در امان ماندن باغ‌ها از گزند سرما اجرا می ‌شود. به این منظور با هزینهٔ اهالی گاوی خریداری می ‌شود؛ سپس دستمال سبز رنگی به دور گردن گاو بسته و در روستاها می ‌گردانند. در مرحلهٔ بعد گاو را در امام‌ زاده یا یک مکان مقدس قربانی می ‌کنند و از گوشت آن حلیم پخته و در بین اهالی تقسیم می ‌کنند.

صنایع دستی: گیوه چینی، آینه سازی، نمدمالی، تولید کفش، مبل‌سازی، تولید بخاری، آهنگری، حلوایی، صابون سازی، فرش دستباف (ابریشم)، متقال‌بافی و سوهان‌ پزی

جاذبه های مهم گردشگری: حرم حضرت معصومه (ع)، مسجد جمکران، کوه خضر نبی، بازار سنتی قم و تیمچه های آن، پارک ملی کویر، دریاچه نمک، دریاچه حوض سلطان، منطقه ییلاقی کهک، منطقه ییلاقی خلجستان، قاهان، جمیزقان، غارهای کهک و وشنوه، سد تاریخی کبار قم، آتشکده نویس از نمونه‌های اولیه چهار طاقی‌های عصر ساسانی، دیر گچین مادر کاروانسراهای ایران از یادگارهای دورۀ ساسانیان و...

جمعیت: جمعیت استان قم در سال ۱۳۹۰ برابر با ۱٫۱۵۱٫۶۷۲ نفر بوده‌است.

زبان: زبان مردم قم از دیرباز فارسی با لهجهٔ قمی بوده است که امروزه به لهجهٔ فارسی تهران نزدیک شده است. همچنین بسیاری از مردم با زبان ترکی آذربایجانی با انواع لهجه‌ های آن سخن می ‌گویند. همچنین عربی در بخش‌ هایی از شهر قم با لهجهٔ عراقی نیز گویش می ‌شود. زبان ترکی خلجی در بخش خلجستان، لری بختیاری و کردی نیز در استان قم رواج دارد. روستای آمره که از نظر فرهنگی و تاریخی در این استان اهمیت دارد، بيشتر بخاطر گویش خاص خود ذهن پژوهشگران دهه های اخير را به خود جلب کرده است که در ادامه به اختصار معرفی می شود. گويش آمره بازمانده يکی از شاخه های پهلوی اشکانی است که هم از نظر واژگان و هم از نظر قواعد صرفی و نحوی بسياری از عناصر زبان های باستان ايران را در خود حفظ نموده است. اين گويش با گويش های نايه (يکی ديگر از روستاهای خلجستان )، گويش قديم آشتيان ( که هم اکنون از بين رفته است )، گويش کهک (يکی از روستاهای تفرش )،گويش وفی (در فراهان ) و گويش دليجان و بسياری ديگر از گويش های پراکنده مرکزی ايران که در ناحيه ای مابين قم، اراک، کاشان و اصفهان رايج است؛ هم خانواده بوده و يک نسل عقب تر با گويش های شمال غربی از جمله گيلکی، مازندرانی، کردی، سمنانی، لاشلردی، سرخه ای، شهميرزادی و... پيوند دارد. زيرا جملگی گويش ها وزبان های مذکور متعلق به زبان های پهلوی ميانه می باشند.

غذاهای محلی: آبگوشت قنبید یا کلم قمری، آبگوشت هویج برگه، آش قونبیه (آش قنبید یا کلم ‌سر)، آش پتله (آش جو)، ماش ماشک، ماشاب، دمپختک قمی، مغزابه، پتله پلو، اشکنه سیب زمینی، قاقاناخ (قیقاناخ: نوعی خاگینه)، آبگوشت یخنی بادمجان، کوفته قمی از غذاهای معروف این استان هستند. همچنین شربت زعفران نیز از نوشیددنیهای گوارای رایج در استان قم میباشد.

سوغات: از مهمترین خوراکی هایی که با اسم قم پیوند خورده سوهان قم می ‌باشد که مبداء پیدایش اولیهٔ آن در هندوستان بوده و سپس در زمان ناصرالدین شاه وارد قم شده است. انواع سوهان (عسلی، بادامی، کنجدی)، انواع حلوا (شادونه، ارده، ارده شیره، محلی)، انواع نان (کسمه، تافتون، نان شیرینی محلی) از سوغات معروف استان قم میباشند.

پیش شماره و شماره اداره گردشگری: 02537603427-02537603426

بهترین زمان بازدید: بهار

منابع
میراث فرهنگی و گردشگری استان قم
fa.wikipedia.org
mehrnews.com
kojaro.com
oghabhayekohestan.blogfa.com