نام استان: سیستان و بلوچستان

وجه تسمیه: سیستان که صورت تغییر یافته سجستان یا سکستان است به معنای سرزمین قوم سکا است و بلوچستان نیز محل سکونت قوم بلوچ است.

مرکز استان: زاهدان

تاریخچه: سیستان و بلوچستان از دو ناحیه شمال و جنوب تشکیل شده‌ است. سرزمین اساطیری سیستان که قسمت شمالی استان را در برمی گیرد، در کتاب اوستا، یازدهمین سرزمینی است که «اهورامزدا» آفریده و زادگاه رستم دستان قهرمان حماسی شاهنامه فردوسی می ‌باشد. تاریخ نگاران سیستان را به گرشاسب، یکی از نوادگان کیومرث نسبت داده ‌اند. نام سیستان از نام اقوام آریایی «سکا» اخذ شده ‌است. «سکاها» در حدود سال ۱۲۸ قبل از میلاد، سیستان را به تصرف خود درآورده و در پهنه آن استقرار یافته ‌اند. «نیمروز» نام دیگر سیستان است. همچنین بنای بیشتر شهرهای سیستان را به پهلوانان اسطوره‌ای ایران چون زال، سام و رستم نسبت داده ‌اند. در جریان حمله اعراب به ایران، این استان نیز  مصون نماند ولی این منطقه توسط یعقوب لیث صفاری (اولین ایرانی قیام کننده علیه اعراب در منطقه) برای مدتی از دست عربها آزاد شد. یعقوب لیث پس از شکست دادن اعراب، زبان فارسی را به عنوان زبان رسمی کشور اعلام کرد. بعد از صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان نیز هر یک، مدتی در این سرزمین فرمان رانده‌ اند.
سرزمینی که اکنون بلوچستان نام دارد، به اسم مکا «مکه» مشهور بوده که یونانی ‌ها آن را «گدروزیا» نامیده‌ اند. در زمان قدیم در سرزمین بلوچستان باتلاق بسیار وجود داشت و «اراینا» یا «ایرینا» در زبان سانسکریت به معنی باتلاق است و برخی معتقدند از ترکیب این کلمه با کلمه «مکا» کلمه‌ای پدید آمد که به مرور زمان به مکران تبدیل شد. کلمه بلوچستان نیز از زمانی به این سرزمین اطلاق شد که بلوچ‌ ها در آن سکونت کردند. در تپه‌ های بلوچستان آثاری به دست آمده است که تاریخ این سرزمین را به سه هزار سال پیش از میلاد می‌ رساند. یکی از وقایع مهم بلوچستان، عبور اسکندر مقدونی از این سرزمین در هنگام بازگشت از هندوستان است که در جریان آن در اثر وجود ریگ ‌های روان، بیابان ‌های خشک و بی‌ آب و سرسختی مردمان این سرزمین، اکثر قوای خویش را از دست داد. پس از حمله اعراب، این منطقه تحت سلطه هیچ حاکم عرب زبان نرفت و در سال سیصد و چهار هجری قمری توسط دیلمیان فتح شد. در زمان حکومت سلجوقیان در کرمان، منطقه بلوچستان نیز توسط آنها اشغال و تابع کرمان شد بعد از حکومت نادر، بلوچستان اسماً جزو ایران بود، اما حکومت مرکزی تسلط کاملی بر آن نداشت. قابل ذکر است که از زمان ساسانیان به بعد این سرزمین همواره جزیی از ایران محسوب می ‌شد تا اینکه با دخالت بریتانیا در قرن نوزدهم میلادی عملاً به دو بخش غربی و شرقی تقسیم شد. از این به بعد بلوچستان مانند سایر ایالت‌ها و ولایت ‌های کشور حکومت خانی داشت تا در سال ۱۳۰۷ ه.ش. پس از شکست دوست‌ محمدخان بارکزایی قدرت حکومت مرکزی در این بخش کشور تثبیت شد.

موقعیت جغرافیایی استان: سیستان و بلوچستان ۱۱۰۰ کیلومتر مرز مشترک با کشورهای پاکستان و افغانستان و ۳۰۰ کیلومتر مرز آبی با دریای عمان دارد. این استان بین ۲۵ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۲۷ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۵۸ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۶۳ درجه و ۲۱ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. استان سیستان و بلوچستان از دو منطقه سیستان و بلوچستان تشکیل می ‌شود که سیستان شامل زابل و هیرمند است و بلوچستان از زهک تا چابهار را شامل میشود و از شمال به استان خراسان جنوبی و کشور افغانستان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان، از جنوب به دریای عمان و از غرب به استان‌ های کرمان و هرمزگان محدود است.

مساحت استان: حدود ۱۸۰٬۷۲۶ کیلومتر مربع

شهرستانهای استان: این استان براساس آخرین تغییرات شامل ۱۸ شهرستان است که محدوده بلوچستان شامل ایرانشهر، چابهار، خاش، دلگان (به مرکزیت گلمورتی)، زابلی، زاهدان، سراوان، سرباز (به مرکزیت راسک)، سیب سوران (به مرکزیت سوران)، قصرقند، کنارک، نیک شهر و میرجاوه می ‌باشد و محدوده سیستان شامل زابل، زهک، نیمروز، هامون و هیرمند (به مرکزیت دوست محمد) است.

آب و هوا و شرایط اقلیمی: استان سیستان و بلوچستان از لحاظ طبقه ‌بندی اقلیمی درناحیه بیابانی و خشک قرار دارد. این استان بیشتر آب و هوای گرم و خشک دارد اما در عین حال از تنوع آب و هوایی و اقلیمی ویژه‌ای برخوردار است و مناطق کوهستانی، جنگلی و باتلاقی نیز در این استان پهناور به چشم می ‌خورد. وزش بادهای ۱۲۰ روزه که از اواخر بهار تا پایان تابستان می‌ وزد در تشدید خشکی محیط مؤثر است. مناطق جنوبی استان با توجه به مجاورت با دریای عمان و بهره ‌گیری از باد های موسمی اقلیم متفاوتی دارند. بالا بودن میانگین دما و پایین بودن نوسانات آن از مشخصه‌ های اساسی اقلیم منطقه‌است. در تابستان حداکثر حرارت شهرستانهای ایرانشهر و زابل به ۵۰ درجه سانتیگراد می ‌رسد. شهرستانهای دیگر حرارت پائین تری دارند. حداقل درجه حرارت زمستان در زاهدان و خاش معمولاً ۸–۷ درجه سانتیگراد زیر صفر و هر چند سال یکبار تا ۱۸- درجه سانتیگراد نیز نزول می ‌کند. زاهدان سرد ترین و ایرانشهر گرمترین شهرهای استان است.

ارتفاعات و کوههای مهم استان: کوه خواجه تنها پشتهٔ بلندی می ‌باشد که در منطقه مسطح سیستان خود نمایی نموده و نزد اهالی از قداستی خاص برخوردار میباشد. در منطقه بلوچستان نیز مخروط آتشفشانی تفتان با ۳۹۴۱ متر ارتفاع در شمال بلوچستان مرکزی، شرایط اقلیمی متنوع و جالبی را موجب شده است.

منابع آب و رودهای مهم: شمال استان، برآمده از آبرفتهای رودخانه هیرمند است که بزرگ ‌ترین دریاچه آب شیرین جهان را در خویش جای داده ‌است. ۳۰۰ کیلومتر نوار ساحلی دریای عمان و راه‌ یابی به آب ‌های آزاد، دریاچه هامون، چاه نیمه ‌ها و هفت هزار و ۸۰۰ منبع آبی داخلی ظرفیت‌های آبی این استان هستند.

ویژگیهای گیاهی: وسعت استان و تنوع آب و هوایی، موجب بروز تنوع در پوشش گیاهی و غنای منابع طبیعی تجدید شونده گردیده ‌است. جنگلهای حرا در گواتر بلوچستان بینظیر است و انجیر معابد یکی از کهنسالترین درختان کشور، در لیپار چابهار واقع است. در استان بیش از ۱۲۰۰ گونه گیاهی که حدود ۷۰ گونه آن دارای ارزش دارویی و صنعتی می ‌باشد شناخته شده ‌است. از جمله می ‌توان گونه‌ های کهور، کنار، بنه، بادام، جش و گز روغن را نام برد.

جانوران بومی و مهاجر: صدها گونه جانوری شامل ۳۴۰ گونه پرنده، ۶۴ گونه پستاندار و حدود ۱۱۰ گونه خزنده و دوزیست به همراه صدها گونه ماهیان آب شیرین و شور در این استان گزارش و شناسایی شده است. در حال حاضر گونه‌ های جانوری از قبیل خرس سیاه، پلنگ، گربه شنی، سگ آبی، قوچ و میش، کل و بز و جبیر به همراه پستانداران دریایی و پرندگان همچون عقاب، شاهین ‌ها، هوبره، پلیکان خاکستری، زاغ بور و تمساح پوزه کوتاه رودخانه سرباز، لاک پشت‌ های خشکزی و آبزی به همراه بزمجه بنگال هم در گروه خزندگان جانوران حمایت شده استان هستند. زیستگاه‌ های گونه‌ های جانوری و گیاهی استان در قالب ۱۱ منطقه حفاظت شده توسط محیط بانان بطور دائم محافظت می‌شوند و بیش از یک میلیون و ۳۴۴ هزار و ۳۷۵ هکتار معادل ۷۳ درصد از کل مساحت سیستان و بلوچستان منطقه حفاظت شده است.

اقتصاد استان: سیستان و بلوچستان از جهت رشد و توسعه اقتصادی از مناطق در حال توسعه کشور است. این استان با داشتن موقعیت راهبردی بازرگانی و ترانزیتی و دارا بودن کشاورزی و باغبانی (به ویژه میوه‌های استوایی و گرمسیری) و همچنین جاذبه ‌های فراوان تاریخی و طبیعی و نیز صنعت در حال رشد از توانایی و ظرفیت فوق‌العاده‌ ای برای توسعه و آبادانی برخوردار است. به دلیل همسایه بودن سیستان و بلوچستان با پاکستان و افغانستان و همچنین وجود تنها بندر اقیانوسی ایران (چابهار) در آنجا، این استان از ظرفیت بالایی برای پیشرفت برخوردار است. انواع صنایع و معادن استان از جمله منابع اقتصادی منطقه بشمار میرود.

مشکلات ویژه استان: در برخی نقاط استان افراد برای دستیابی به آب باید حدود ۴ کیلومتر راه طی کنند تا بتوانند از آب شرب استفاده کنند. سیستان وبلوچستان تنها استانی است که مرکز آن نیز گاز ندارد.

حمل و نقل: زاهدان، چابهار و ایرانشهر و زابل و سراوان دارای فرودگاه میباشند. شهر زاهدان از طریق راه‌ آهن با میرجاوه پاکستان ارتباط دارد و از سوی کرمان به راه ‌آهن سراسری ایران متصل است.

محصولات کشاورزی: بزرگ‌ ترین پایگاه تولید نهال میوه‌ های گرمسیری جنوب شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد که با تأمین نیاز داخلی استان به ۹ استان دیگر کشور نیز نهال صادر می‌ شود. «خرما، موز، مرکبات، انبه، پاپایا، گوآوا، چیکو، پسته و انگور یاقوتی» از جمله میوه ‌های گرمسیری و نیمه گرمسیری سیستان و بلوچستان است. جالب است بدانید که برنج نیز در مکُران کشت میشود.

فرهنگ و آداب و رسوم: مردم استان سیستان و بلوچستان از قومیتهای بلوچ و سیستانی می ‌باشد. لباس محلی در بلوچستان بر می‌ گردد به اقلیم و آب و هوای بلوچستان که حالت گرم و خشک دارد لباسشان هم را از قدیم‌ الایام بیشتر برهمین اساس انتخاب کرده ‌اند. پوشاک و لباس بلوچی نیز می ‌تواند برای بررسی قدمت تاریخی این قوم و مطالعات فرهنگی و تبار شناسی مورد توجه قرار گیرد. لباس بلوچی، لباسی است که در یک منطقه بزرگ جغرافیایی از قدیم مورد استفاده مردم بوده است. مناطقی چون ناحیه سیستان و بلوچستان ایران، بخش ‌هایی از خراسان (به خصوص جنوب آن)، بخش‌ هایی از استان کرمان و هرمزگان، کشورها یی چون پاکستان، هندوستان، افغانستان و... از جمله نواحی هستند که مردمان ملبس به این لباس را در آنها نیز مشاهده می ‌کنیم. این منطقه از ایران با وجود اینکه با هند و پاکستان رفت و آمد و مراودات زیادی دارد اما از چاشنی های تند غذایی استفاده چندانی نمیشود و شباهت غذایی زیادی با این کشورها ندارد. از نظر موسیقی نیز این منطقه مانند سایر استانهای ایران قدمت طولانی دارد. سازهای مختص این استان عبارتند از دونلی و قیچک و دهل و سوروز و تمبورگ و بنجو

صنایع دستی: سوزندوزی بلوچ شهرت جهانی دارد، سکه دوزی (سکه دوزی را یا به دیوار می ‌آویزند و یا جهت تزیین روی رختخواب می ‌اندازند و یا در عروسی‌ ها به گردن شتر می‌ آویزند)، سفالگری (سفال کلپورگان این استان معروف بوده و نوع خاصی از  سفال است که توسط زنان تولید میشود. سفال کلپورگان در ایران کاملاً مشخص است و شباهتی از نظر تولید و رنگ به سفالهای دیگر مناطق ایران ندارد.)، زرگری و نقره سازی (زیورهای بلوچی بیشتر شبیه زینت‌آلات مردم پاکستان و هندوستان است. دلیلش رفت‌ و آمد زیاد بین ساکنین بلوچستان و قسمت غربی شبه قاره هند و پاکستان است.)، قالیبافی نیز در این استان رایج است.

جاذبه های مهم گردشگری: سر زمین سیستان دارای مکان ‌های باستانی و دیدنی فراوانیست مانند کوه خواجه که نام دیگر آن به زبان پهلوی (اوشیدا) است و به معنای کوه ابدی است. این کوه تنها بلندی دشت سیستان است و مورد توجه زرتشتیان هم قرار دارد زیرا آنان بر این باورند که پیامبر دین زرتشت از آنجا ظهور می کند. کوه خواجه از سه سلسله اشکانی، ساسانی، و دوران اسلام  در خود آثاری نهفته دارد.  قلعه بمپور، غروب و سواحل زیبای چابهار، دریاچه هامون، کوه گل افشان چابهار، کوههای مریخی چابهار، قلعه ناصری ایرانشهر، دهانه غلامان زابل، قلعه سب، شهر سوخته و...از دیگر جاذبه های منحصربفرد این استان میباشند.

جمعیت: ۲۵۳۴۳۲۷ نفر (در سال ۱۳۹۰)

زبان: بلوچ‌ ها به زبان بلوچی با لهجه ‌های متفاوت سخن میگویند و سیستانی‌ها به گویش پارسی سیستانی صحبت می‌ کنند. گویش سیستانی یکی از گویش‌ های مهم زبان فارسی است که مردم سیستان بدان تکلم می ‌کنند. این گویش هم اکنون به طور عمده در منطقه سیستان ایران، نیمروز و فراه افغانستان، سرخس ایران، ترکمنستان و دشت گرگان جاری می‌ باشد. این گویش از یک سو بیشترین خویشاوندی واژگانی و دستوری را با گویش موجود و گذشته خراسانی و فراتر از آن با لهجه ‌های مردم ماوراءالنهر و تاجیک کنونی دارد و از سوی دیگر واژه ‌های مشترک بسیار با بلوچی دارد. گویش سیستانی به گروه زبانهای هندوایرانی تعلق دارند.

غذاهای محلی: غذاهای بلوچی نیز مثل بقیه غذاهای ایرانی اند. با توجه به غلبه دامپروری در منطقه عنصر اصلی و محوری غذا های این منطقه را گوشت تشکیل می ‌دهد. بعد از گوشت این خرماست که برای مردم نقش محوری در تولید خوراکی بازی می ‌کند. در مجالس عشایر بلوچ از نوعی خوراکی بنام چنگال از مهمانان پذیرایی میشود. تنورچه (گوشت کباب شده در تنور)، تباهگ، خورش دوغ پا، چَتَنی یا ترشی انبه نیکشهر،

سوغات: نان محلی، انواع خرما، مرکبات، انار، موز، خربزه درختی، زیتون، ماهی و میگو از سوغات های معروف این استان هستند. از جمله سوغاتی های محلی زاهدان نیز می توان به ادویه مخصوص، انبه، کلوچه های خرمایی اشاره نمود.

پیش شماره و شماره اداره گردشگری: 33239645 (054)

بهترین زمان بازدید: بهار
 

منابع
میراث فرهنگی استان سیستان و بلوچستان
fa.wikipedia.org
eneshat.com