این محوطه باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله هم اکنون به عنوان یکی از پیشرفته ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می شود.
شهر سوخته در ۵۶ کیلومتری زابل در استان سیستان و بلوچستان و در حاشیه جاده زابل ـ زاهدان واقع شده است. این شهر در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد پایه‌گذاری شده و مردم این شهر در چهار دوره بین سال های ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ قبل از میلاد در آن سکونت داشته اند. محوطه باستانی شهر سوخته در هزاره دوم و سوم قبل از میلاد، توسط مهاجرانی که از چهار گوشه به آن مهاجرت کرده اند، بنا شده است. سند یا کتیبه ای که نام واقعی و قدیمی این شهر را مشخص کند هنوز به دست نیامده و به دلیل آتش سوزی در دو دوره زمانی بین سال های 3200 تا 2750 قبل از میلاد «شهر سوخته» نامیده می شود.
شهر سوخته یکی از آثار تاریخی و باستانی عصر برنز منطقه تمدن جیرفت در استان سیستان و بلوچستان در ایران، به شمار می آید. شهر در ساحل رودخانه هیرمند و دریاچه هامون زمان خود و کنار جاده کنونی زاهدان - زابل بنا شده بود. کلنل بیت، یکی از مأموران نظامی بریتانیا از نخستین کسانی است که در دوره قاجار و پس از بازدید از سیستان به این محوطه اشاره کرده و نخستین کسی است که در خاطراتش این محوطه را شهر سوخته نامیده و آثار باقی مانده از آتش سوزی را در آن دیده است. پس از او سر اورل اشتین با بازدید از این محوطه در ۱۹۳۷، اطلاعات سودمندی در خصوص این محوطه بیان کرده. سپس شهر سوخته توسط باستان شناسان ایتالیایی به سرپرستی مارتیسو توزی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۷ مورد بررسی و کاوش قرار گرفته است. پس از آن سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان تا به امروز مسئولیت کاوشگری در این بخش از سیستان و بلوچستان را به عهده دارد.
این شهر از نادرترین شهرهای باستانی است که در آن، زنان عهده دار امور مالی خانواده شان بوده اند.
گورستان:
از سال ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۳ تعداد ۱۴ گمانه به مساحت تقریبی ۲۳۰۰ متر مربع در گورستان شهر سوخته حفاری شده و در نتیجه ۳۱۰ گور باستانی کشف شده اند.
طی کاوش های به عمل آمده توسط باستان شناسان، برخی از مردم شهر سوخته با لباس و پارچه کفنی دفن می شده اند. در تعدادی از قبرها، آثار پارچه در روی بدن اجساد مردگان دیده می شود.
پارچه ها به سه شکل گوناگون در گورها دیده می شود: الف) به صورت کفن که مرده ها را در آن پیچیده اند؛ ب) به شکل لباس زیر انداز و رو انداز؛ پ) کف گور فرش شده و مرده را با لباس در آن گذاشته اند.
اشیاء سفالی اصلی ترین موادی هستند که تقریباً در همه گورها وجود دارند. در کنار این دسته از اشیاء، هدایای دیگری ساخته شده از سنگ، چوب، و پارچه نیز در قبور دیده می شود.
صنعت و پیشه‌ها در شهر سوخته
شهر سوخته مرکز بسیاری از فعالیت های صنعتی و هنری بوده، در نوبت ششم کاوش در شهر سوخته نمونه های جالب و بدیعی از زیورآلات به دست آمده است. در جریان حفاری های نوبت های گذشته در شهر سوخته مشخص شد که برای صنایع ساخت سفال و جواهرات در این منطقه، ساکنان شهر سوخته از درختان موجود در طبیعت اطراف برای سوخت استفاده می کرده اند.
باستان شناسان با یافتن مهره ها و گردنبندهایی از لاجورد و طلا در یک گور، پس از پژوهش درباره روش های ساخت ورقه ها و مفتول های طلایی دریافتند که صنعتگران شهر سوخته با ابزار بسیار ابتدایی در آغاز صفحات طلایی بسیار نازکی به قطر کمتر از یک میلیمتر تهیه کرده و بعد آنها را به شکل استوانه ای لوله نموده و بین استوانه های طلا مهره های لاجورد قرار می داده اند.
در شهر سوخته انواع سفالینه ها و ظروف سنگی، معرق کاری، انواع پارچه، و حصیر یافت شده که معرف وجود چندین نوع صنعت، به ویژه صنعت پیشرفته نساجی در آن جاست.
تاکنون ۱۲ نوع بافت پارچه یکرنگ و چند رنگ و قلاب ماهیگیری در شهر سوخته به دست آمده و تحقیق درباره اشیاء حصیری مشخص کرده که مردم این شهر با استفاده از نیزارهای باتلاق های اطراف دریاچه هامون سبد و حصیر می بافتند. از این نی ها نیز، برای درست کردن سقف ساختمانها استفاده می شده است. صید ماهی و بافت تورهای ماهیگیری نیز از دیگر پیشه های مردمان شهر سوخته بوده است.
سازماندهی مدنی
شهر سوخته بدون شک جزو شهرهای بسیار پیشرفته زمان خود بود. این نکته نه تنها در بقایای آثار معماری و کارهای ظریف دستی و صنعتی دیده می شود بلکه در سازمان دهی اجتماعی شهر نیز قابل مشاهده است. شهر سوخته دارای تشکیلات منظم و مرتبی بوده‌است. آثار باقیمانده نشان دهنده این امر است که در این شهر طی هزاره سوم پیش از میلاد، دارای یک نظام مرتب و منظم آبرسانی و تخلیه فاضلاب بوده است. در نخستین مرحله کاوشهای باستانشناسی، در شهر سوخته کوچه ها و خانه های منظم و لوله کشی آب و فاضلاب با لوله های سفالی پیدا شده که نشان دهنده وجود برنامه ریزی مدنی در این شهر است.
تجارت و اقتصاد در شهر سوخته
پیدا شدن تنها لوح نوشته دوران آغاز ایلامی این شهر، همراه با آثار مهرها، نشان از ارتباطات تجاری و کنترل اقتصادی منطقه از سوی این جامعه دارد. مردم سیستان در این مدت با مردم ساکن بین دو رود دجله و فرات روابط تجاری داشته و این روابط از راه زمینی و دریایی کناب خلیج فارس انجام می گرفت. مردم بین النهرین از همین طریق از سنگ لاجورد افغانستان استفاده می نموده اند؛ ولی تمدن سیستان را نمی توان وابسته به تمدن جلگه بین النهرین یا مصر دانست زیرا در این مکان خصوصیاتی وجود داشته است که آن را کاملأ متمایز می نماید.
نکته قابل توجه از نظر روشن شدن تاریخ سرزمین ایران این است که آثار مکشوف در «شهرسوخته» نشان می دهد که مردم این ناحیه در اوایل استقرارشان، یعنی درحدود ۲۹۰۰ سال پیش ازمیلاد مسیح روابط بسیار نزدیک با مردم ترکمنستان داشته اند و در اواخر دوران وجودشان، یعنی پیش از ۱۹۰۰ سال پیش ازمیلاد با مردم ساکن در دره پنجاب رابطه بسیار نزدیک پیدا می کنند.
ظروف سفالین «شهرسوخته» با ظروف سفالین مکشوف در دره پنجاب شباهت دارند. نقش خورشید که روی یکی از این سفال ها نشان داده شده در روی ظروف سفالین شهداد نیز دیده میشود. شباهت این نقوش با نقوش ظروف گلی بین النهرین کمتر است. باید بخاطر داشته باشیم که تمدن شهداد نیز در همین حدود اوایل هزارة سوم پیش ازمیلاد در نتیجة تغییر مسیر رودخانه از بین رفت و در آن زمان مردم شهداد بامردم پنجاب روابط نزدیک داشته اند.
تحقیقات باستان‌شناسان نیز نشان داده است که تعداد زیادی از ساکنان شهر سوخته به کارهایی اشتغال داشته اند که مربوط به قوت و غذا نبوده است. صنعت کوزه گری، حصیربافی، سنگ تراشی و تهیه جواهرات و زینت آلات از سنگ لاجورد یا فیروزه عده ای از صنعتگران شهر سوخته را به خود مشغول می ساخته است.
نقش خورشید که بصورت صلیب در بسیاری از نقاط فلات ایران نیز دیده می شود، احتمالأ مربوط به آئین میترا است.
کشفیات شگفت انگیز از شهر سوخته:
چشم مصنوعی در 5000 سال قبل
برای نخستین بار در شهر سوخته یک چشم مصنوعی پیدا شد. مطالعات اولیه نشان داده اند که چشم چپ زن تنومند مدفون در قبر شماره ۶۷۰۵ مصنوعی بوده است. همین مطالعات نشان می دهند که زیر طاق ابروی زن مذکو آثار آبسه دیده می شود. به علت طول زمان زیادی که بخش زیرین این چشم مصنوعی با پلک چشم در تماس بوده است آثار ارگانیکی پلک چشم نیز در روی آن مشهود است. جنس و ماده ای که چشم مذکور با آن ساخته شده است هنوز به دقت روشن نشده و تشخیص آن به آزمایشهای بعدی موکول شده است اما به نظر می رسد که چشم مزبور از جنس قیر طبیعی که با نوعی چربی جانوری مخلوط شده است ساخته شده است. در روی این چشم مصنوعی ریزترین مویرگهای داخل کره چشم توسط مفتول های طلایی به قطر کمتر از نیم میلی متر طراحی شده اند مردمک چشم در وسط طراحی شده و تعدادی خطوط موازی که تقریباً یک لوزی را تشکیل می‌دهند نیز در پیرامون مردمک دیده می شود. دو سوراخ جانبی واقع در دو سوی این چشم مصنوعی برای نگهداری و اتصال آن به حدقه چشم تعبیه شده است. بررسی های انسان شناسانه نشان داده که به احتمال بسیار زیاد زن مزبور دارای سنی بین ۲۵ تا ۳۰ سال بوده و دو رگه (سیاه و سفید) بوده است. اشیاء پیدا شده در این قبر دو قسمتی عبارت بوده اند از ظرفهای سفالی، مهرهای تزیینی، یک کیسه چرمی و یک آینه مفرغی. قدمت این قبر و چشم مصنوعی به حدود ۲۸۰۰ سال بیش از میلاد و ۴۸۰۰ سال پیش از این می رسد. مطالعه جهت دستیابی به اطلاعات بیشتر در این مورد چشم و اسکلت ادامه دارد.
نخستین تخته نرد
کشف شدن بازی ای شبیه به تخته نرد امروزی یکی دیگر از شگفتی های این شهر است و با توجه به قدمت شهر سوخته می توان گفت که قدیمی ترین تخته نرد جهان متعلق به این مردم است. در گورستان شماره ۷۶۱ بازی ای شبیه به تخته نرد امروزی با ۶۰ مهره پیدا می شود که قدیمی تر و شبیه تر نسبت به بازی سومریان در حدود پنج هزار سال پیش است.
جراحی مغز در 5000 سال پیش
یکی دیگر از شگفت انگیزترین یافته های این شهر، نشانه هایی از کهن ترین جراحی مغز در شهر سوخته است. جمجمه ای از دختر دوازده یا سیزده ساله که در 4800 سال پیش، پزشکان آن دیار برای درمان بیماری هیدروسفالی (جمع شدن مایع در جمجمه) بخشی از استخوان جمجمه او را برداشته و جراحی کرده اند.
خط کش 5000 ساله
در کاوشهای انجام شده در شهر سوخته، خط کشی ساخته شده از چوب آبنوس کشف شده است. این خط کش به طول ده سانتی متر با دقت 0/5 میلی متری و از جنس چوب آبنوس است. کشف خط کش در شهر سوخته زابل نشانگر این است که ساکنان این شهر باستانی دارای پیشرفت های زیادی در زمینه علم ریاضیات بوده اند.
نخستین انیمیشن جهان
باستان شناسان هنگام کاوش در گوری پنج هزار ساله جامی را پیدا کردند که نقش یک بز همراه با یک درخت روی آن دیده می شود. آنها پس از بررسی این شیء دریافتند نقش موجود بر آن برخلاف دیگر آثار به دست آمده از محوطه های تاریخی شهر سوخته، تکراری هدفمند دارد، به گونه ای که حرکت بز به سوی درخت را نشان می دهد. هنرمندی که جام سفالین را بوم نقاشی خود قرار داده، توانسته است در پنج حرکت، بزی را طراحی کند که به سمت درخت حرکت و از برگ آن تغذیه می کند. باستان شناسان با نزدیک کردن این تصاویر به یکدیگر موفق شدند نمونه ای از یک تصویر متحرک را در قالب یک فیلم 20 ثانیه ای به دست آورند.
موقعیت شهر سوخته در دوران باستان
بر مبنای یافته های باستان شناسان شهر سوخته ۲۸۰ هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته؛ بخش های مرکزی؛ منطقه صنعتی؛ بناهای یادمانی؛ و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل می داده است.
پژوهش ها نشان داده است این محوطه بر خلاف اکنون که محیط زیستی کاملاً بیابانی دارد و فقط درختان گز در آنجا دیده می شود، در پنج هزار سال قبل از میلاد منطقه ای سبز و خرم با پوشش گیاهی متنوع و بسیار مطلوب بوده و درختان بید مجنون، افرا و سپیدار فراوانی در آنجا وجود داشته است. دریاچه هامون در ۳۲۰۰ سال قبل از میلاد دریاچه ای بزرگ و پرآب بوده و چندین رودخانه دائمی مانند هیرمند آنرا تغذیه می کرده و هم اکنون نیز کم و بیش هیرمند و رودخانه های دیگر این دریاچه را غالباً بصورت فصلی تغذیه می کنند؛ ولی افت بیش از اندازه آب در این رودخانه ها به علت عدم رعایت پروتکلهای فی مابین دو کشور همسایه، ایران و افغانستان، و برداشت بی رویه آب درون خاک افغانستان مسبب خشکی دریاچه هامون و مناطق اطراف آن شده است. در اطراف دریاچه هامون، در آن زمان نیزارهای وسیعی وجود داشته است. همچنین کاوشها نشان می دهند که نهرها و شاخه های قوی آبیاری از آن منشعب میشده است. در بررسی های منطقه ای در اطراف شهر سوخته بستر نهرها و آبراه های گوناگونی پیدا شده که می توان گمان برد به مزارع کشاورزی آن شهر آب می رسانده اند.
رود هیرمند پیش از آنکه در میان شنزارهای سیستان گم گردد، در جلگه های مجاورش وضعی شبیه به درة نیل بوجود آورده بود، به این معنی که در مواقع معینی بعلت بالا آمدن سطح آب، در نتیجه جذر و مد دریاچه هامون، زمین های ساحلی آن مشروب و لذا، خاک آنها حاصل خیز می شده است. این امر سبب شده بود که ساکنان این ناحیه بتوانند به کار زراعت بپردازند و در مراحل شهر نشینی موفق به پیشرفت هایی گردند. در آن دوران نیز این منطقه بسیار گرم بوده، اما آب رودخانه هیرمند و شاخه هایش به خوبی زمین های کشاورزی شهر سوخته را سیراب می‌کرده است. شهر سوخته در ۵۵ کیلومتری شهر زابل است. تمدن شهر سوخته یکی از شگفتی های دنیای باستان است. یافته های جدید باستان شناسی گواه این ادعاست. بر اساس کشفیاتی که در طی سالهای متمادی در شهر سوخته انجام گرفته، میتوان گفت که شهر سوخته مهمترین مرکز استقرار و در حقیقت پایتخت منطقه در دوران مفرغ است.
منابع:
fa.wikipedia.org
jamejamonline.ir
mehremihan.ir
