نام استان: خوزستان
 

نام قدیم: نام استان خوزستان در فارسی میانه (یا همان پهلوی ساسانی) و نیز در پارتی (یعنی همان پهلوی اشکانی) به صورت hūjestān (یعنی هوجِستان) یا hūžestān (یعنی هوژِستان) آمده است.

واژه شناسی: خوزستان یعنی سرزمین مردمان خوزی یا هوزی.

مرکز استان: اهواز

تاریخچه: استان خوزستان یکی از کهن‌‌ ترین سرزمین ‌های تمدن بشری است. این تمدن حداقل شش هزار سال پیش در شوش پدید آمد، هزار سال بعد دولت مقتدر عیلام در شوش پایه‌ گذاری شد و سه هزار  سال پیش از میلاد، دولت عیلام توسط آشوریان منقرض گردید.  در سال ششصد و چهل قبل از میلاد  شوش به دست آشوری ‌ها تسخیر و به دو بخش تقسیم شد. قسمت شمالی عینی انزان (انشان) به دست پارس‌ ها افتاد و قسمت جنوبی آن به تصرف آشور درآمد. در تابستان سال پانصد و سی و هشت قبل از میلاد کوروش هخامنشی به بابل لشکر کشید و با شکست بابل کلیه خاک‌ عیلام به تصرف هخامنشیان ‌در آمد و شهر شوش به عنوان یکی ازپایتخت ‌‌های هخامنشی برگزیده شد. شوش در دوره شاهان دیگر هخامنشی اعتبار بیشتری یافت. این استان در طول دوره ایران باستان اهمیت فوق العاده داشت و در واقع قلب حکومت های قبل از اسلام ایران در این منطقه می تپید. تآسیس دانشگاه جندی شاپور در روزگار ساسانی در نزدیکی دزفول فعلی، بیانگر اهمیت تاریخی و علمی ایران باستان و منطقه است. این دانشگاه جزو برترین مراکز علمی در سطح جهان بود که حتی بسیاری از یونانیان و ساکنان قاره های دیگر برای تحصیل علم و دانش به آن سو روانه شدند. پس از تسخیر ایران توسط اعراب، بسیاری از اعراب در این خطه از ایران زمین اسکان یافتند و در قرون بعد این مهاجرت بویژه از کشور عراق به ایران بیشتر شد. به گفته ریچارد فرای به خاطر تأثیر قوی عرب زبان‌ های مهاجر در این استان مخصوصاً با مهاجرت بنی کعب و بنی لام از قرن ۱۶ تا ۱۹ میلادی، در  دوره صفویه به این استان نام عربستان داده شد  تا اینکه در سال ۱۳۰۳ه. ش به همت نخست وزیر وقت رضا پهلوی نام عربستان به کلی از فرمانها و مکاتبات دولتی حذف و به {نام قدیمی آن} خوزستان تغییر نام داده شد که خط پایانی بر آرزوهای تجزیه طلبانه شیخ خزعل، رئیس قبیله کعب بود. این استان از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا واپسین روز جنگ ایران و عراق همواره صحنه عملیاتهای گوناگون ایران برای بازپس گیری مناطق اشغال شده از عراق بود. اشغال طولانی ‌مدت برخی مناطق استان، موشک ‌باران دایمی برخی شهرها و حملات هوایی و زمینی به شهرهای دزفول، بستان، هویزه، سوسنگرد، اهواز، شوش، شوشتر، شادگان، اندیمشک و بسیاری از مناطق دیگر، همه و همه باعث آسیب‌ های فراوان به سرمایه‌ های طبیعی و انسانی و زیرساخت‌ های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی آن شد.

موقعیت جغرافیایی استان: خوزستان از شمال به استان لرستان، از شمال‌ شرقی و شرق به استان چهارمحال و بختیاری، از شمال‌ غربی به استان ایلام، از شرق و جنوب‌ شرقی به استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به استان بوشهر و خلیج فارس و از غرب به کشور عراق محدود می ‌شود.

مساحت استان: ۶۴٬۰۵۷ کیلومترمربع

تقسیمات سیاسی استان: استان خوزستان در سال ۱۳۹۱ دارای ۲۸ شهرستان و ۵۴ شهر و ۵۲ بخش و ۱۱۲ دهستان و ۳۸۸۰ آبادی مسکونی و ۲٬۵۱۴ آبادی غیر مسکونی بوده است.

شهرستانهای استان: اهواز (مرکز استان)، آبادان، آغاجاری، امیدیه، اندیکا، اندیمشک، ایذه، باغ ملک، باوی، بهبهان، حمیدیه، خرمشهر، دزفول، رامشیر، دشت آزادگان (دشت میشان سابق)، رامهرمز، شادگان، شوش، شوشتر، شهرستان کارون، گتوند، لالی، ماهشهر، مسجد سلیمان، هفتگل، هندیجان، هویزه، بندر امام

شرایط اقلیمی: این استان از شمال و شرق توسط کوه ‌های زاگرس احاطه شده‌ است، با حرکت به سمت داخل استان از ارتفاع این کوه‌ ها کاسته شده و جای خود را به تپه ماهورها می‌ دهد. خوزستان شامل دو منطقه کوهستانی و جلگه‌ای است. دو پنجم کل مساحت استان کوهستانی و سه پنجم آن جلگه‌ای است. جلگه خوزستان شیب کمی دارد و در برخی از نقاط آن گنبدهای نمکی موجود است که نقش عمده‌ای در شور کردن اراضی و آب ‌ها دارد.

آب و هوای استان: استان خوزستان دارای آب و هوایی مختلف است:  آب و هوای نیمه ‌بیابانی که شهرهای آبادان، خرمشهر، ماهشهر، هندیجان، دشت‌آزادگان و نواحی دزفول، بهبهان، رامهرمز، شوشتر و نواحی شمال اهواز را در بر می ‌گیرد. آب و هوای استپ، نواحی شمال دزفول، بهبهان، رامهرمز، شوشتر و شمال اهواز را دربرمی ‌گیرد.

ارتفاعات و کوههای مهم استان: کوههای زاگرس، کوه چو، زردکوه، شاویش، آب بندان، مامازاد، کوه سیاه و کوه چال از جمله کوه ‌های خوزستان هستند.

منابع آبی و رودهای مهم: خوزستان یکی از پرآب ‌ترین استان‌ های ایران است. پنج رود بزرگ که از زاگرس سرچشمه می گیرند زمین ‌های جلگه خوزستان را مشروب کرده و به طور مستقیم یا غیر مستقیم به خلیج فارس میریزند. کارون بزرگترین این رود ها، بزرگترین و تنها رود قابل کشتیرانی در ایران است، این رود که از کوه ‌های زاگرس مرکزی سرچشمه می ‌گیرد در نزدیکی شوشتر به آب دز می ‌پیوندد و در نزدیکی ورودی اروند رود به خلیج فارس به این رود می ریزد. رود کرخه سومین رود بلند ایران پس از کارون و سفید رود است. این رود که از کوه‌ های زاگرس سرچشمه می ‌گیرد پس از طی مسیری نزدیک به ۷۵۵ کیلومتر در جهت جنوب غربی به تالاب هورالعظیم در مرز ایران و عراق می‌ ریزد. رود دز از زاگرس مرکزی در۲۰ کیلومتری شمال شرقی بروجرد نزدیکی چهاربره جریان می‌ یابد از میان شهر دزفول می‌ گذرد و در ۱۰۰ کیلومتری جنوب این شهر در بند قیر به کارون می‌ ریزد. این رود با حجم بالای آب در طول تاریخ شریان حیاتی کشاورزی متمرکز در منظقه بوده‌ است. رود مارون از کوه‌ های راه باریک، سفید و گل گیلک در ۵۳ کیلومتری شمال غرب یاسوج سرچشمه گرفته پس از تلاقی با رود اعلاء در چم هاشم با نام جراحی به راه خود ادامه داده و پس از مشروب کردن دشت رامهرمز و رامشیر و در کل پس از پیمودن مسافتی نزدیک به ۴۳۸ کیلومتر به خورموسی و خلیج فارس می ‌ریزد. رود هندیجان یا زهره از کهگیلویه سرچشمه میگیرد و دو سرشاخه اصلی آن دو رود آب شیرین یا خیرآباد و آب شور یا شولستان است، این رود پس از گذر از هندیجان به خلیج فارس می‌ ریزد.

گیاهان و جانوران بومی و مهاجر: براثر تنوع آب و هوا و نوع خاک ، برخی از مناطق خوزستان را جنگلهای پراکنده و بوته زار، درختچه و درختان پوشانیده و به صورت چراگاههایی پدیدار گشته است. حیات جانوری درمنطقه خوزستان را می توان به دوگونه ماهیها و حیوانات شکاری تقسیم نمود. در رودخانه ها، باتلاقها و آبهای خلیج فارس، بالغ بر 200 نوع ماهی یافت می شود. در رودخانه های آب شیرین خوزستان، ماهیهایی با کیفیت گوشتی و پروتئینی بسیار بالایی زیست می کنند که ازمنابع غذایی عمده مردم منطقه بشمار می روند. درخلیج فارس نیز انواع ماهیها زندگی می کنند که نه تنها بمنظور تغذیه مردم منطقه مورد استفاده قرار می گیرند، بلکه بخشی از آن به خارج ازکشور نیز صادر می شوند . علاوه بر آن حیوانات مختلف شکاری نیز در این استان یافت می شوند. البته در گذشته خوزستان یکی از مناطق اصلی زندگی آهو بوده است که امروزه تعداد آن کاهش چشمگیری یافته است. امروزه آهوها در مناطق حفاظت شده استان، نگهداری می شوند. انواع مختلف مرغابی، مرغ نوک دراز، مرغ سقا و کبک از حیواناتی است که به وفور در مردابها و باتلاقهای منطقه یافت می شوند. حیواناتی نظیر روباه، شغال، کفتار، گرک و گراز هم در مناطق کوهستانی و جنگلی استان خوزستان زندگی می کنند.

اقتصاد استان: براساس ویژگی ‌های جغرافیایی و منابع طبیعی خصوصا ذخایر عظیم نفت و گاز خوزستان به مهم ‌ترین منبع انرژی و درآمد تبدیل شده است. شرکت ملی مناطق نفت ‌خیز جنوب (بزرگترین تولید کننده نفت ایران)، شرکت ملی حفاری ایران، شرکت فولاد خوزستان و شرکت نفت و گاز اروندان در استان خوزستان مستقر هستند. بندرهای آبادان و خرمشهر (با دسترسی از رود بهمن ‌شیر) و ماهشهر و بندر امام پیش از جنگ ایران و عراق از لحاظ تجاری اهمیت فراوانی داشتند و مجموعهٔ این بنادر با خط آهن خرمشهر-تهران، مسیر پراهمیتی برای حمل و نقل تجاری بود، اما در طول جنگ ایران و عراق، آسیب فراوانی دیدند و عملاً مخروبه و متروکه شدند.

صنعت نفت و گاز خوزستان: در سال ۱۲۸۷ خورشیدی نخستین چاه نفت ایران و خاورمیانه، توسط گروهی بریتانیایی به سرپرستی ویلیام ناکس دارسی در شهر مسجد سلیمان در خوزستان حفر و نفت از آن استخراج شد. این چاه که به «چاه شماره یک» مشهور است، نخستین چاه نفت در جهان است که از آن در مقیاس صنعتی، نفت استخراج شده، و اولین گام در تأسیس صنعت نفت ایران و شرکت نفت انگلو پرشین بوده ‌است. چاه شماره یک هم‌اکنون بصورت موزه تحت مدیریت شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب ایران (NISOC) اداره می ‌شود. اهواز، مرکز صنایع پخش نفت و گاز در خوزستان و تمامی مناطق نفت خیز در جنوب، غرب و شرق ایران است. پالایشگاه آبادان و پتروشیمی بندر امام و پتروشیمی ماهشهر از جمله صنایع وابسته به نفت در این استان هستند. نیروگاه‌ های حرارتی و گازی استان عبارتند از رامین، زرگان، آبادان، خرمشهر و فجر.

محصولات کشاورزی: آب فراوان رود های کارون، کرخه و هندیجان (زهره)، جراحی، مارون، اروند و دز که جزو پرآب ‌ترین رود های ایران هستند و در جلگه‌ استان خوزستان، قابلیت بالقوهٔ کشاورزی فراوانی ایجاد کرده‌اند. جدا از کشاورزی سنتی و نیمه مکانیزهٔ محصولات سنتی (مثل برنج، گندم، مرکبات و صیفی‌ جات)، نیشکر هم به صورت صنعتی در قالب طرح توسعه نیشکر و صنایع جانبی استان خوزستان در ابعاد جغرافیایی وسیعی کاشته شده و مورد بهره‌ برداری قرار می ‌گیرد. از جمله صنایع جانبی قدیمی نیشکر در خوزستان، مجتمع کاغذ سازی هفت‌ تپه است که از دیرباز با استفاده از ضایعات نیشکر به تولید کاغذ می ‌پردازد. تنوع  فرآورده های نباتی و وجود نخل ها، مرکبات، گیاهان، سبزیجات و کوهستانهایی که قابلیت پرورش زیتون را دارند و نیز نیشکر خوزستان که شهرتش در تاریخ به استناد نام خوزستان ( شکرستان ) به آفاق رسیده است، از نکته های قابل توجه دیگر استان محسوب می شود . گندم و جو و دانه های روغنی، برنج، اکالیپتوس ، گیاهان دارویی همه و همه استعداد بی نظیر این جلگه حاصلخیز را نشان می دهد که قابلیتهای فراوانی را در دل خود نهفته دارد.

فرهنگ و آداب و رسوم: وجود مراکز علمی و فرهنگی همچون دانشگاه جندی شاپور در این استان دال بر اهمیت و رونق این منطقه‌است که ‌استادان بزرگ دانش پزشکی را از یونان، مصر، هند و روم گرد هم آورده بود. این دانشگاه را ساسانیان بنیان گذاردند. این دانشگاه پزشکی که به دستور شاپور اول (۲۴۱–۲۷۱ م) به سبب وجود آب و هوا و طبیعت پر نعمت و مناسب در گندی شاپور (نزدیک دزفول) ساخته شد. توسط شاپور دوم (ذوالاکتاف) مرمت و بازسازی شد و در زمان انوشیروان تکمیل و توسعه یافت. این استان بعلت مهاجرت اعراب بسیار از عراق و سایر کشورهای عربی که در طول تاریخ صورت گرفت، برای مدتی طولانی (از دوره صفویه تا دوره پهلوی اول) عربستان نامیده شد ولی در سال ۱۳۰۳ه. ش به همت نخست وزیر وقت رضا پهلوی نام عربستان به کلی از فرمانها و مکاتبات دولتی حذف و به {نام قدیمی آن} خوزستان تغییر نام یافت. بر پایه دانشنامه بریتانیکا، بیش از نیمی از جمعیت استان خوزستان را عرب ‌ها تشکیل می‌ دهند. از دیگر اقوام این استان می ‌توان به بختیاری‌ ها، لرها و سایر، اقوام فارس اشاره کرد. همچنین قشقایی‌ ها و ارامنه نیز در بخش ‌هایی از استان خوزستان سکونت دارند. طرح لباس بختیاری ها، ترسیمی از معبد چغازنبیل شوش است. ایذه به نام پایتخت بختیاری ایران شناخته می‌ شود. بر خلاف نام استان چهار محال و بختیاری، مرکزیت جمعیتی اینان خوزستان است. از دیرباز پیروان دیگر آیین‌ ها نیز در این استان زندگی میکنند. در شهر اهواز گروه اندکی صابئین (در خوزستان به آنها صُبّی می‌ گویند) در کرانه رود کارون ساکنند و بیشتر به کار زرگری مشغولند. همچنین پیروان آیین‌ های کهن زرتشتی و نیز کلدانی در این استان و به ویژه شهر اهواز ساکن هستند که پس از انقلاب ۵۷ از شمارشان کاسته شده‌است. در شهر آبادان شماری از ارمنیان زندگی می کنند.  تا پیش از انقلاب شماری از پیروان آیین‌ های هندو و سیک و... نیز در بخش‌ های صنعتی این استان می ‌زیستند که امروز تنها بازمانده معبد هایشان در شهر آبادان مانده‌ است. خوزستان مهد فرهنگ و هنر است. تنوع فرهنگی و تعدد اقوام مختلفی که در این خطه زندگی می کنند مجموعه ای متحد و در عین حال گونه گون را در گویش، زبان، آداب و سنن، مناسک و مراسم و جلوه های نیایشی و نمایشی متجلی می سازند. اشعار، ترانه ها، ضرب المثل ها، موسیقی، رقصها و آیینهای این اقوام با رعایت ویژگیهای بومی – فرهنگی، فرهنگ خوزستان را غنی تر ساخته است.

مردم خوزستان تمام عید های ملی و مذهبی را جشن می‌ گیرند. اهالی شوشتر، دزفول علاوه بر عیدها، جمعه‌ آخر ذیحجه را هم جشن می ‌گیرند. لباس نو پوشیده و به تفرجگاه ها می ‌روند، زیرا پس از آن ماه های محرم و صفر را عزادارند. در گذشته به رقص و پایکوبی می ‌پرداختند و شب تا صبح در فضای باز و محوطه ‌های باز به سر می بردند و بر این باور بودند که آن شب ستاره‌ زهره به ستاره مشتری می ‌رسد و کسی که به هم رسیدن این ستاره‌ ها را ببیند، هر نیتی بکند برآورده می شود. مردم استان خوزستان عید نوروز را مفصل برگزار می ‌کنند. از چند روز پیش، کلوچه‌ مخصوصی از آرد، روغن، زیره و رازیانه درست می ‌کنند. مراسم آتش افروزی چهارشنبه سوری، مراسم چیدن سفره هفت سین، پوشیدن لباس های نو و رفتن به دید و بازدید نوروزی به شیوه دیگر مناطق ایران در استان خوزستان نیز رایج است. در استان خوزستان روز سیزده را در دو روز جشن می ‌گیرند. روز سیزده با احتساب روز عید نوروز و روز سیزده بدون احتساب روز نوروز، اولی را سیزده‌ عید و دومی را سیزده‌ بعد از عید گویند. در ایام نوروز همه به باغ‌ ها و تفرجگاه‌ ها می روند و در خانه‌ ها یا باغ‌ ها بر شاخه‌ درختان تاب بسته و تاب سواری می ‌کنند.
موسیقی آواز گونه عرب زبانان خوزستان متفاوت از موسیقی اعراب مناطق دیگر جهان با اشکال ابوذیه، علوانیه، رکبانیه و بسته و اشعار حماسی و زیبای « یزله » بیانگر سلحشوری و جنگاوری شیرمردان و عشایر این قوم است. آنان با تکان دادن بیرق ها و هلهله و پایکوبی در شادی، رزم و عزا، آیینی فرهنگی را پاس می دارند. بختیاریها با قدمت باستانی دیرینه و گویش شیرین و اشعار و ترانه های حماسی و تغزلی، دلاوریها و افتخارات تاریخی را در پشتوانه فرهنگی خود دارند و همچون کوهستانهای پرشکوه و پر صلابت خود به حیات تاریخی خویش ادامه می دهند.

صنایع دستی: بافت انواع پارچه، گلیم، قالی، تهیه گیوه، خراطی، میناکاری و ساخت وسایل فلزی و قلمزنی از جمله این صنایع است که توسط اقوام مختلف ساکن این استان تهیه میشود. عبا بافی، احرامی بافی، حصیر بافی، نمد مالی و... نیز از دیگر صنایع دستی استان میباشد.

جاذبه های مهم گردشگری: سازه های آبی شوشتر، معبد چغازنبیل، قلعه سلاسل (شوشتر)، کاخ آپادانا (شوش)، بند میزان (شوشتر)، پل بند لشکر (شوشتر)، مسجد جامع شوشتر، آرامگاه دانیال نبی (شوش)، قلعه شوش، آرامگاه یعقوب لیث، معبد برد نشانده، پل قدیم دزفول، آتشگاه مسجد سلیمان، شیرهای سنگی بختیاری، شهر باستانی ایذه و جاذبه های زیبا و طبیعت آن، منطقه باستانی کول فرح، منطقه باستانی اشکفت سلمان (ایذه)، کلیسای ارامنه (آبادان)، مسجد رنگونی‌ها (آبادان)  تنها تعدادی از این آثار زیبا و ارزشمند است.

جمعیت: ۴٬۵۳۱٬۷۲۰ نفر (سرشماری ۱۳۹۰)

زبان: زبان رسمی مانند همه نقاط ایران فارسی است. پیش از وقوع مهاجرت گسترده در جریان قرن بیستم و پس از آن، جمعیت خوزستان غالباً از دو گروه زبانی تشکیل می ‌شد: عرب زبان ها، که در نواحی کشیده شده از خلیج فارس و شط العرب به سوی شهر اهواز زندگی می ‌کردند، و سخنگویان به گویش‌های ایرانی که در نواحی به سوی شمال غرب و کوهپایه های رشته کوه زاگرس ساکن بودند. عربی خوزستانی از نوع خلیج فارسی است، که به طور بنیادین فرقی با عربی کویتی ندارد. گویش ‌های صحبت شده توسط ایرانی زبانان استان به نظر بر دو نوع می‌ رسد: دزفولی- شوشتری، که در آن دو شهر بدان صحبت می ‌شود، و بختیاری که توسط عشایری که در مناطق کم ارتفاع خوزستان قشلاق می ‌کنند و کسانی که در روستاها و شهرهایی چون آغاجاری، مسجدسلیمان، و رامهرمز زندگی می ‌کنند، تکلم میشود.

غذاهای محلی: قلیه ماهی، ماهی صبور، حمیس توله، قلیه تخم مرغ، اوپیوزی، فلافل، نافله خوزستان، امگشت پلو، سمبوسه، ارده پلو (آش ارده)، پوکورا، خورش بامیه،  و... حلوای خرما، رولت خرما، رنگینک، عدس پلو با خرما، خرما ارده و کوکوی شیره خرما نیز برخی از غذاهایی است که با خرما درست می شود.

سوغات: خرما، کلیچه، لقمه خرما، ماهی و میگوی خلیج فارس، ادویه آبادان، انواع کلوچه خرمایی، نان شیر، معجون کنجد، ارده، حلوا ارده، حلوا شکری، شیره (سیلون)، نان کنجدی، پرتقال دزفول و انواع صنایع دستی دزفول و استان

بهترین زمان بازدید: زمستان

منابع
استانداری خوزستان
fa.wikipedia.org
hamshahrionline.ir
ahvaz.info
danesh.roshd.ir
kojaro.com
news.irib.ir
ahvazmycity.blogfa.com