چاه شماره یک نام اولین چاه نفت خاورمیانه است که در شهرستان مسجد سلیمان در استان خوزستان قرار دارد. اولین چاه نفت خاورمیانه در این شهر در منطقه ای بنام میدان نفتون درمنطقه دره خرسون (دره خرسان) در ۵ خرداد ۱۲۸۷ به نفت رسید. شروع حفاری این چاه درسال ۱۲۸۶ خورشیدی و خاتمه حفاری درسال ۱۲۸۷ خورشیدی بود. این چاه ۳۶۰ متر عمق دارد که از آن روزانه ۳۶۰۰۰ لیتر (معادل ۸۰۰۰ گالن) نفت استخراج می شد. نیروی محرکه ماشین های استخراج نفت از این چاه از بخار آب تامین می شد و به استیم (STEAM) معروف بود. این چاه به «چاه شماره یک» معروف است، و هم اکنون در مرکز شهر مسجد سلیمان در کنار منطقه نمره یک بصورت موزه تحت نظارت شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب قرار دارد.
ویلیام ناکس دارسی، بازرگان بریتانیایی، که یکی از بنیانگذاران اصلی صنعت نفت و صنایع پتروشیمی، در ایران به شمار می رود، در سال ۱۹۰۰ توافقنامه ای با هنری دراموند ولف، آنتوان کتابچی خان و کوته برای اکتشاف نفت در ایران امضا نمود. مذاکره آنها با مظفرالدین شاه قاجار، در سال ۱۹۰۱ شروع شد و در تاریخ ۲۸ می ۱۹۰۱ میلادی امتیاز کشف نفت ایران را از دولت وقت ایران دریافت کرد و برای این منظور جورج برنارد رینولدز را که تجربیاتی در زمینه حفاری چاه های نفت در مناطق نفت خیز سوماترا را داشت، برای اکتشاف مخازن زیرزمینی و نیز طراحی و اجرای عملیات استخراج و بهره برداری نفت، به استخدام درآورد. رینولدز در پایان سال ۱۹۰۲ عملیات حفاری اولین چاه در چاه سرخ واقع در منطقه قصر شیرین و همچنین شاردین در نزدیکی شهر رامهرمز را آغاز کرد و همزمان مقدمات حفاری یک حلقه چاه اکتشافی دیگر را در منطقه نفتون در محدوده کنونی مسجدسلیمان را مهیا ساخت. پس از دو سال حفاری در منطقه شاردین، گروه عملیات حفاری رینولدز به این نتیجه رسیدند که در این نقطه نمی توانند به مخزن نفت برسند. سرمایه شرکت که از انگلیس تأمین شده بود تا در ایران به نفت دست یابد، به علت طولانی شدن دوره عملیات حفاری، به پایان می رسید و سرمایه گذار اصلی؛ ویلیام ناکس دارسی که از اکتشاف نفت در این منطقه قطع امید کرده بود، طی تلگرافی از رینولدز خواست تا عملیات حفاری را متوقف کند. اما علائم موجود و وجود آتشگاه و نیز حوضچه ای که خود به خود قیر از آن می جوشید و یادداشت های مورخین و باستان شناسان که تصریح کرده بودند در ناحیه نفتون، نفت فراوان به دست می آید، رینولدز را که از مدتی پیش در آنجا به کار عملیات حفاری مشغول بود، امیدوار کرد و به همین علت وسائل و تجهیزات را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان کنونی منتقل نمود و در پایان ماه ژانویه سال ۱۹۰۸ میلادی، عملیات حفاری چاه شماره یک در مخزن آسماری این میدان آغاز شد.
در ساعت چهار صبح روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ (معادل 26 می 1908) مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۰۰ متر عبور کرد و آخرین ضربه خود را به صخره عظیمی که روی مخزن نفتی قرار داشت، فرود آورد، در نتیجه در عمق۳۶۰ متری نفت با فشار زیادی تا ارتفاع ۵۰ پا (۱۵ متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران کرد. این اتفاق، که نخستین اکتشاف نفت در خاورمیانه به شمار می رفت، حیات اقتصادی و اجتماعی ایران را به کلی دگرگون کرد. از چاه شماره یک، روزانه ۳۶ هزار لیتر (معادل ۸۰۰۰ گالن) نفت استخراج می شد. در طول دهه های بعد در این میدان بالغ بر ۳۰۰ حلقه چاه نفت، در راستای توسعه مخازن و بهره برداری از نفت خام آن، حفاری و تکمیل شد. امروزه همچنان تولید نفت خام از این میدان با نرخ پایین انجام می گیرد. میدان مسجدسلیمان همچنین دارای ذخایر قابل توجه گاز طبیعی می باشد، که مخازن گازی آن توسعه نیافته است.
هزینه
در ابتدا مبلغ ۲۰٫۰۰۰ پوند برای اکتشاف، در یک میلیون و دویست هزار کیلومتر مربع، پیشنهاد شد، که در صورت کشف نفت، این امتیاز، برای مدت شصت سال، از شاه قاجار گرفته شود. در مقابل، دولت ایران، ۱۶٪ درصد از سود سالانه این شرکت را، به خود اختصاص داد. البته دولت بریتانیا تا سالها پس از اتمام قرارداد سندیکای دارسی، از ذخائر عظیم نفت ایران، برداشت کرد و سودی بسیار زیادتر از آنچه که دارسی بدست آورد، به دولت بریتانیا تعلق یافت. پس از اینکه تیم حفاری جورج رینولدز بی، به ایران فرستاده شد و شروع به جستجو و اکتشاف نمود تا سال ۱۹۰۳ ویلیام دارسی در حدود ۵۰۰ هزار پوند هزینه کرده بود که کار حفاری و اکتشاف، بدون نتیجه متوقف گردید. سپس دارسی مجبور شد، برای بدست آوردن ۱۰۰ هزار پوند دیگر، شرکت نفت برمه را، در سهام سندیکا، شریک نماید. با شروع مجدد کار حفاری در مناطق جنوب ایران و در منطقه شاردین ادامه یافت. در سال ۱۹۰۷ همزمان نقطه دوم انتخاب گردید و حفاری میدان نفتون در مسجدسلیمان آغاز شد. در سال ۱۹۰۸ در نقطه‌ای دیگر در شهر مسجدسلیمان نیز، شروع به حفاری کردند. حفاری ها در ماه آوریل بدون هیچ موفقیتی ادامه داشت و سرمایه نهایی، در حال اتمام بود و دارسی نیز کاملأ ورشکست شده بود. اما در تاریخ ۲۶ مه ۱۹۰۸ در عمق ۳۶۰ متری از زمین میدان نفتون در مسجدسلیمان، مته حفاری، آخرین لایه را شکافت و نفت، با فشار بسیار زیاد، از زمین فوران کرد. سند مربوط به اطلاعات فنی چاه شماره یک مسجدسلیمان در بازديد كارشناسان موزه هاي نفت از اداره كل حفاري مناطق نفت خيز جنوب شناسايي شده است كه بيش از دویست برگ را شامل مي شود. اين سند به زبان انگليسي است و در جلد چوبي صحافي شده و تاريخ توليد آن به سال 1925 میلادی بازمي گردد كه قدمت آنرا به نود و چهار سال مي رساند. در مورد چاه شماره يك مسجدسليمان، از لحظه رسيدن به نفت، گزارش هاي مختلفي وجود دارد، اما سندي با اين حجم كه حاوي اطلاعات فني باشد، براي نخستين بار است كه كشف شده است.
موزه
در این مکان دیگ تولید بخار، محرک رفت و برگشت با نیروی بخار جهت تولید نفت خام، تلمبه رفت و برگشت با نیروی بخار، لوله های تاسیسات، کابل های مته حفاری چاه، ماسوره های چرخان را می توانید ببینید. این مکان به ابعاد ۳۶×۲۵ متر و مساحت ۸۰۰ متر مربع می باشد، دارای ۲۰ متر مربع بنای نگهبانی و سرویس بهداشتی است. تاسیسات جنبی و قابل توسعه آن استقرار زمینی به مساحت ۲۵۰۰ متر مربع واقع در روبروی چاه شماره یک است که جهت احداث دفتر موزه و سالن توجیه بازدید کنندگان و پارکینگ در نظر گرفته شده است. مکان فعلی چاه شماره یک در فهرست آثار تاریخی ملی ثبت گردیده است. اصلی ترین عنصر نمایش این موزه که همان چاه دکل آن است در مکان فعلی قرار دارد. این مکان به عنوان موزه در بین مردم شهرت یافته است.
مسیر دسترسی
شهرستان مسجد سلیمان، شهر مسجد سلیمان، خیابان نفت دو، جنب شورای شهر و شهرداری.
میدان نفتی مسجد سلیمان
میدان نفتی مسجد سلیمان از میدان های نفتی ایران است، در خوزستان و جنوب غربی ایران قرار دارد. این میدان در سال ۱۳۰۶ کشف شد، که هم اکنون به عنوان نخستین و قدیمی ترین میدان نفتی در خاورمیانه شناخته می شود. میزان نفت در جای میدان مسجدسلیمان بیش از ۶ میلیارد بشکه نفت خام برآورد می شود. هم اکنون ظرفیت تولید نفت خام این میدان به طور متوسط معادل ۵ هزار بشکه در روز است. میدان نفتی مسجدسلیمان از میادین تحت مدیریت شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب است که عملیات تولید نفت در آن توسط شرکت بهره برداری نفت و گاز مسجدسلیمان انجام می شود. تاکنون ۳۱۷ حلقه چاه در این میدان نفتی حفاری شده که ۲۸۵ حلقه چاه از این تعداد در مخزن آسماری تکمیل شده است. حداکثر ظرفیت تولید روزانه نفت از میدان مسجدسلیمان به سال ۱۳۱۲ بازمی گردد که بطور میانگین ۱۱۲ هزار بشکه در روز از این میدان نفت استخراج می شد. در فاصله سالهای ۱۹۰۸ تا ۱۹۲۸ میلادی، بخش اعظم از نفت تولیدی ایران تنها از میدان مسجدسلیمان تولید می گردید.
موزه های نفت مسجد سلیمان
در مسجد سلیمان؛ شهر خاستگاه صنعت نفت ایران، در حال حاضر پنج نقطه براي تاسيس موزه هاي نفت در نظر گرفته شده كه عبارتند از: چاه شماه يك، چشمه هاي نفتي سي برنج، نيروگاه تمبي، كارخانه تقطير و گوگرد سازي بي بيان، و كارخانه تقطير نمره ۹.
قبرستان ارامنه
با حفر موفقیت آمیز نخستین چاه نفت خاورمیانه در مسجدسلیمان سیل مهاجرت اقوام مختلف در جستجوی کار به این شهرستان شروع شد و ارامنه هم تشکلی کوچک را در اجتماع هفتاد و دو ملت مسجدسلیمان تشکیل دادند. این قبرستان کوچک یادگاری از حضور مردمی است که دیگر خیلی وقت است از این شهر کوچ کرده اند. قدمت این مکان که در محله نفتون و در کنار گلزار شهدا قرار دارد مربوط به ۱۰۰ سال اخیر (دوران اکتشاف نفت) می باشد و محل دفن ارامنه ای است که از نقاط مختلف برای کار به این منطقه آمده بودند. تعدادی از سنگ قبر های موجود در قبرستان گرانیتی است و بر روی بعضی از آنها نشان صلیب، ویولون و . . . نقش بسته است.
منابع:
- شهرداری مسجد سلیمان
- petromuseum.ir
- fa.wikipedia.org
