برج آرامگاهي علاءالدوله ورامين به عنوان يكي از آثار شاخص معماري استان تهران محسوب مي شود كه از نخستين آثار تاريخي ايران است كه به ثبت ملي رسيده و آماده پذيرايي از گردشگران و علاقمندان به آثار تاريخي است. این برج مدفن حسن علاءالدوله حاکم وقت ری می باشد. بر اساس آنچه در کتیبه ذکر شده، حسن علاءالدوله در چهارم صفر ۶۷۵ هجری قمری در گذشته و پسرش فخرالدین بر روی قبر او برجی بنا کرد که از نظر معماری دارای سبکی کاملاً منحصر به فرد و چشم نواز است. تاریخ اتمام ساخت این برج که بیش از هفتصد و سی سال قدمت دارد به سال ۶۸۸ هجری قمری (۶۶۷ هجری شمسی) مقارن با اواخر سلطنت ارغون خان بر می گردد. مدفون در این بقعه از معدود مواردی است که مردم ورامین آن را به نام امامزاده نمی شناسند و آن را عموماً برج یا بقعه علاءالدوله می دانند. برخی از معمران منکر وجود قبری در آن شده ولی برخی وجود قبر را در آن رد نکرده بلکه آن را متعلق به رهگذری دانسته اند که در اوایل قرن چهاردهم شمسی بعد از فوت در این محل دفن شده است.
اجداد فخرالدین، پسر علاء الدوله، از فرمانروایان ری بوده اند. بعد از ساخت برج، فخرالدین پسر علاءالدوله نیز به حکومت بغداد گمارده شد. او در سال ۶۹۱ به بغداد رفت و در سال ۷۰۹ در آن شهر در گذشت. پدر و پسر علاءالدوله هر دو لقب فخرالدین داشته اند. با توجه به کتاب انساب الاشراف نسب علاءالدوله به امام سجاد می رسد. خانواده علاءالدوله در منطقه نفوذ زیادی داشتند و تعدادی از آنها در ورامین و مناطق دیگر فرمانروا بوده اند و از خود آثاری نیز به جا گذاشته اند. فخرالدین پسر علاءدوله در عصر اباقاخان مغول و به توصیهٔ خواجه نصیرالدین طوسی، شهزادهٔ ارغون گردید و به پشتیبانی او در شمار ملوک ری درآمد و در ری مقام سروری یافت.
ویژگیهای معماری برج علاءالدوله
برج علاء الدوله ورامین یکی از قدیمی ترین نمونه برج های آرامگاهی ایران است. از ویژگی های منحصر به فرد ساخت این برج، تزئینات خارجی آن است که به وسیله کاشی های فیروزه ای و شمسه های آجری که از اختلاط رنگهای فیروزه ای، لاجوردی و آجری رنگ تشکیل شده پوشیده شده است. شکل ظاهری برج از دو قسمت استوانه ای چند ضلعی (۳۲) و گنبد مخروطی شکل تشکیل می شود. این برج متعلق به دوره ایلخانیان مغول است و تمام سطح آن آجرکاری است و حاشیه بالای آن با کاشیهای آبی رنگ تزئین شده است. گنبد این برج مخروطی شکل، بر فراز شبستان مدور ساخته شده که از ویژگی گنبد های دوره سلجوقی و ایلخانی است. گنبد این برج دارای دو پوشش است، گنبد داخلی نیمه بیضوی است و بدون واسطه بر روی بدنه واقع شده است و گنبد خارجی آجری است و به واسطه سه کنج های بدنه بر روی پرده ها و دندانه های بدنه واقع شده است. آجر چینی گنبد خارجی به صورت معمولی و رگ چین اجرا شده و تنها در رأس؛ ناحیه ای با طرح جناغی است که از طرح حای فرو رفته آجرچینی پدید آمده است. در بالای سقف روزنه ای به منظور تأمین روشنایی و تهویه بنا بین سقف بیرونی و داخلی تعبیه شده است.
در قسمت غربی این برج، کمی پائین تر از مخروط سقف دریچه ای با قوس جناغی بر روی یکی از دندانه ها ساخته شده که این دریچه ورودی پلکانی مارپیچی است در ضخامت دیوار برج ساخته شده و در فاصله بین دو پوش گنبد یعنی سطح فوقانی گنبد داخلی و سطح داخلی گنبد خارجی ختم می شود. برای دسترسی به این پلکان که ظاهراً به منظور بازرسی، نگهداری و تعمیر بنا مورد استفاده بوده نیاز به نردبان است. در این برج دو ورودی، ارتباط فضای فضای داخل و خارج برج را برقرار می سازد. یکی در جبههٔ جنوب غربی با درگاهی مستطیل شکل و طاقی تیزه دار که کوتاه است و تمام سطح سردر که در فاصلهٔ بین چهار پره گسترش یافته، گچ اندود شده است. در زیر طاق اصلی سر در و با فاصله ای از آن، طاق نوک تیز دیگری با کاربری ساده گچی است که همهٔ آن به دوره ای جدیدتر از اصل بنا تعلق دارد. ورودی دیگر برج در جبههٔ شمالی و از طریق ایوان کم عمقی است که با بنای برج تلفیق شده است.
در زیر اتاق برج سردابه ای وجود دارد که پائین تر از سطح زمین واقع شده که از نظر نقشه، دارای طرح چلیپای ایرانی یا علامت بعلاوه است. طرح چلیپا در این برج، به صورت بسیار منظم و دقیق داخل یک دایره محاط شده است. هر یک از بازوهای چلیپا با طاقی ضربی پوشش شده که تداوم این پوشش در بخش میانی، طاق چهار بخش مرکزی را ساخته است. کل ارتفاع سردابه از کف تا نقطهٔ تیزهٔ طاق دو متر و نود و دو سانتیمتر و ارتفاع سکو های جانبی، یعنی ارتفاع از کف تا پاکار قوس، ۱۰۴ سانتیمتر است. از این نقطه با ۵ سانتی متر عقب نشینی، استوانهٔ اصلی برج آغاز می گردد که به صورت یکنواخت تا یازده متر و هفتاد و یک سانتی متر تا پاکار گنبد داخلی، بالا می رود. محل پاکار گنبد داخلی حدود ۵ سانتی متر پیش نشسته‌است. ارتفاع گنبد داخلی از محل پاکار تا نقطهٔ تیزهٔ گنبد، چهار متر و چهل سانتی متر است. دیوار استوانهٔ داخلی برج از کف تا پاکار گنبد داخلی سر سفتی دارد که در جبههٔ غربی، ۵ سانتی متر و در جبههٔ شرقی، ۲۸ سانتی متر است. با توجه به اینکه این سر سفتی عموماً در ساختمان برج های آرامگاهی در تمام جهات در اصل به صورت یکنواخت اجرا می شده، این عدم تقارن احتمالاً نشانهٔ وجود حرکتی جزئی در بناست. دیوارهای داخلی، آجری است که به صورت معمول و یکنواخت انجام گرفته و روی آن در اصل با کاهگل اندود و سپس با گچ سفید کاری شده است. ارتفاع این سردابه ۱۹۲ سانتی متر است. بنا در قسمت خارج دارای ۳۲ ضلع است که در جنوبی آن در اصل وجود نداشته است. این بنا از داخل کاملاً دایره ای (مدور) است. این برج همانطور که گفته شد از یک قسمت استوانه ای شکل ساخته شده و قسمت مخروط شکلی نیز بر روی قسمت استوانه ای ساخته شده است. ارتفاع قسمت استوانه ای ۲ متر و ارتفاع قسمت مخروطی ۵ متر می باشد که روی هم رفته ۱۷ متر می شود. پایه برج بر روی پایه مدور آجری بنا شده که در کل متشکل از ۹ ردیف آجر است و نوک دندانه ها مماس بر دایره قاعده قرار دارد. ارتفاع بنا از کف سردابه تا آخر آن ۲۷ متر است حرکت عمودی دندانه ها، آنرا بلند تر نشان می دهد.
بنای برج علاءالدین به سبک و روش سلجوقی ساخته شده است البته این سبک مدت ها قبل یعنی از دوره سامانیان آغاز شده بود و در دوران سلجوقی تغییرات قابل ملاحظه ای یافت. از نظر شیوه های تزئینی، در این برج از فن کاشیکاری، گچکاری و آجرکاری برای تزئین بنا استفاده شده است. تزئینات کاشیکاری این برج، در یک باند کتیبه و سطوح مثلثی بالای آن تمرکز یافته است. در زمینهٔ کتیبه، با بکارگیری قطعات کوچک کاشی مربع شکل با لعاب آبی، شبکه ای منظم از شش ضلعی ایجاد گشته و متن شبکه با تزئینات گچی قالب زده شده است. این برج ها با مقاطع ستاره ای شکل میله اصلی آنها و نوک مخروطی یا ناتمام تقلید از سبک «چادر» می باشد که مخصوص بسیاری از ساختمان های این دوره است. این بنا شبیه گورهای سلطنتی است و ارتباطی با بناهای مذهبی نداشته است بلکه به این منظور ساخته می شد تا از تخریب جسد جلوگیری شود. جنازه ها در این نوع بناها عمدتاً در سرداب نگهداری می شده و کمتر به دفن آن اقدم می شده است.
کتیبه
تاریخ بنای برج علاءالدین در کتیبه ای که در محل اتصال بخش استوانه ای به بخش مخروطی برج قرار گرفته درج شده است که نشان می دهد ساخت برج مربوط به اواخر قرن ۷ هجری قمری است. امروزه بیشتر بخش آغازین کتیبه از بین رفته یا قابل خواندن نیست. کتیبه از جبهه جنوبی شروع می شود و مصالحی که برای نوشتن کتیبه مورد استفاده قرار گرفته آجر تراشیده است که با طرح های شبیه به برگ مزین گشته است.
متن کتیبه: بسم الله الرحمن الرحیم… ذکره… امره… الاسلام… الانام علاءالدوله و دین رکن الاسلام و المسلمین کهف العتره المرتضی ابن المولی الاعظم فخرالدوله و دین حسن الحسینی الورامینی رضوان الله علیه و (علی) ارواح اجداده مغن الاکام بحمد و آله مصابیح العلام توفی فی اربع صفر سنه خمس و سبعین و ستمایه و تم هذه القبه فی سنه ۶۸۸، الورامینی رضوان الله علیه و علی ارواح اجداده مفن الاکام به محمد و آله مصابیح الظلام
ترجمه: به نام خداوند بخشنده و مهربان… علاءالدوله و دین تکیه گاه اسلام و مسلمین آرامگاه فرزند مرتضی پسر مولای بزرگوار، فخرالدوله و دین حسن حسینی ورامینی که خداوند به حق محمد و آل محمد که چراغ هدایت هستند بهشت را جایگاه او (علاءالدین) و اجدادش فرماید در هفته اول صفر سال ۶۷۵ وفات کرد و این بنا در سال ۶۸۸ به پایان رسید. ورامینی (که خداوند بحق محمد و آل او که کلید (چراغ) در تاریکی ها هستند) بهشت را قسمت او و اجدادش بفرماید.
برج علاءدوله درآثار و نوشته ها
صادق هدایت نویسنده بزرگ معاصر در کتاب سگ ولگرد (داستان کوتاه) در حدود سال ۱۳۲۰، برج علاءدوله و میدان ورامین با درخت چنار کهنسالش را (که امروزه اثری از آن چنار بزرگ در این میدان نیست) چنین وصف کرده است: «چند دکان کوچک نانوایی، قصابی، عطاری، دو قهوه خانه و یک سلمانی که همه آنها برای سد جوع و رفع احتیاجات خیلی ابتدایی زندگی بود، تشکیل میدان ورامین را می داد. میدان و آدمهایش زیر خورشید قهار، نیم سوخته، نیم بریان شده، آرزوی اولین نسیم غروب و سایه شب را می کردند. آدمها، دکانها، درختها و جانوران از کار و جنبش افتاده بودند. هوای گرمی روی سر آنها سنگینی می کرد و گرد وغبار نرمی جلو آسمان لاجوردی موج می زد که به واسطه آمد و شد اتومبیلها پیوسته به غلظت آن می افزود. یک طرف میدان درخت چنار کهنی بود که میان تنه اش پوک و ریخته بود ولی با سماجت هرچه تمامتر شاخه های کج و کوله نقرسی خود را گسترده بود و زیر سایه برگ های خاک آلودش یک سکوی پهن بزرگ زده بودند که دو پسربچه در آنجا به آواز رسا شیربرنج و تخمه کدو می فروختند. آب گل آلود غلیظی از میان جوی جلوی قهوه خانه به زحمت خودش را می کشاند و رد می شد. تنها بنایی که جلب نظر را می کرد برج معروف ورامین بود که نصف تنه استوانه ای ترک ترک آن با سر مخروطی پیدا بود. گنجشک هایی که لای درز آجرهای ریخته آن لانه کرده بودند، آنها هم از شدت گرما خاموش و چرت می زدند فقط صدای ناله سگی فاصله به فاصله سکوت را می شکست.» همان طور که از نوشتهٔ صادق هدایت پیداست این بنا در طول صدها سال دچار فرسایش شده بوده است. البته در سال های اخیر این برج مرمت شده است.
همچنین دونالد ویلبر، پژوهشگر تاریخ معماری ایرانی و اسلامی در اردیبهشت سال ۱۳۱۸ از بنا بازدید کرده و در مورد آن می نویسد: «این بنا در سال ۱۲۹۸میلادی (۶۸۸ه.ق) بنا شده است. تزئینات این مقبره از لحاظ تنظیم دقیق جزئیات قابل توجه است و تناسب تزئینات آن با برج و ظرافت های کار، بر آثار دوران گذشته برتری دارد و تزئینات لعابدار کاشیکاری در اوج تکامل خود نشان داده شده اند.»
موقعیت مکانی
این برج در شمال مسجد جامع ورامین و درضلع جنوب شرقی میدان اصلی (میدان امام) ورامین قرار دارد.
منابع:
- fa.wikipedia.org
- irna.ir
- lastsecond.ir
