شهر ورامین مرکز شهرستان ورامین در چهل کیلومتری تهران است. ورامین همیشه مرکز کشاورزی بوده و بر خلاف خیلی از شهرهای ایران، هنگام حملة مغول آبادتر شد. آن زمان خیلی از مردم ری و اطراف به ورامین کوچ کردند. چند سال بعد، ورامین از قریه‌ای بزرگ به شهر تبدیل شد.
مسجد جامع ورامین از مساجد شاخص ایران است که پس از چندین قرن، هنوز می‌شود اوج هنر معماری ایلخانی را در این مسجد دید. وقتی پا به آن می‌گذاری، کافی است چشمت را باز کنی و با سکوت سنگین آن‌جا کنار بیایی تا از لابه‌لای خرابی‌ها، سیر و سلوکی را آغاز کنی. دیدن کاشی‌کاری‌ها و عبور از ورودی‌ها، ایوان‌ها، حیاط و... تجربه‌ای برایت به جا می‌گذارند که شاید چند سال بعد، تکرار نشدنی باشد.
ساختمان مسجد جامع ورامین در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (الجایتو) که یکی از معروف‌ترین ایلخانان مغول است آغاز شد. دوران الجایتو دوران نسبتا آرامی بود. الجایتو برخلاف مغولان چنگیزی فکر آبادانی ایران بود. او مسلمان شد و فرهنگ مردم ایران را رعایت کرد.
مسجد جامع ورامین، مستطیلی است به طول حدود 66 متر و عرض تقریبا 43 متر. در ساختمان آن از آجر استفاده شده. این آجرها در قسمت‌های مختلف به شکل‌های مختلف کنار هم قرار گرفته‌اند و جنبة تزئینی دارند. سبک معماری مسجد، ایلخانی است که در حقیقت ادامة سبک سلجوقی بوده است.
مسجد جامع ورامین یک بنای چهار ایوانی است. ضلع شمالی که ورودی مسجد است از طریق ایوان‌های شرقی و غربی به ضلع جنوبی که نمازخانه در آن قرار گرفته، می‌رسد. ضلع شرقی هم نقش ورودی - خروجیِ فرعی را داشته است. امروز اطراف مسجد خالی است و معلوم نیست در گذشته، معماری اطراف آن چگونه بوده است. ساخت مسجد در سال726 تمام شده. در آن سال الجایتو زنده نبود. دوران، دورانِ حکومت ایلخانی دیگر، به نام ابوسعید بهادر بود. اگرچه این ابوسعید بهادرخان از جوانانِ نیک روزگار نبود، اما به هرحال در کتیبة مسجد نام او را ثبت کردند. البته آن کتیبه حالا دیگر وجود ندارد.
طرح‌های اسلیمی و رنگ‌های آبی و بنفش و فیروزه‌‌ای آدم را حیرت‌زده می‌کند. این نمونه‌ای از کاشیکاری ورودی ضلع شمالی مسجد است. آیه‌هایی از سورة جمعه را می‌شود روی کتیبه های مسجد خواند. کاشیکاری کلمه علی در دل آجرها بی‌نظیر است. در مسجد جامع ورامین عموما حال و هوای مساجد شیعی دیده می شود. بد نیست بدانید که در دورة ایلخانان، در وانفسای دعوای حنفیان و شافعیان، الجایتو حتی نام امامان شیعه را روی سکه‌ها زد. او از دعوای فرقه‌ها به تنگ آمده بود.
کتیبه‌های شاهرخ، کتیبه آیاتِ سورة جمعه، انواع نمونه‌های آجرکاری و کاشیکاری، نمازخانه و گنبد همه در نمای عمومی ایوان جنوبی قرار گرفته‌اند.
ایوان شرقی یک راهروی سرپوشیده است که ده طاقنمای کوچک و یک طاقنمای بزرگ دارد. اگر نزدیک‌تر بروید می‌بینید که بالای آن کلمات الله، محمد و علی در سه جهت دیده می‌شود.
مادام دیولافوا در سفرنامه خود از گنبد مینایی مسجد جامع یاد کرده و می‌نویسد که این مسجد دارای چند کتیبه جالب است اولین کتیبه در سردر صحن مسجد قرار دارد.
کتیبه کاشیکاری شده سردر حرم یا شبستان اصلی مسجد با آیه «یا ایها الذین امنو اذا نودی ...» و کتیبه بالای محراب دور تا دورحرم«یسبح لله ما فی السموات و ما فی الارض...» نگاشته شده است.
در قسمت سردر اصل مسجد، در زیر قوس اصلی سردر مسجد، همچنین دو ستون تزیینی که از دو طرف قوس تا بالا و راس آن ادامه پیدا کرده و درسر در حرم نیز زیر قوس نیم گنبد کاشیکاری از پایه قوس تا راس آن از دو طرف به طور کامل و همانند سردر اصلی مسجد وجود دارد.
بالای محراب، تا گوشواره‌ها هیچ کاشیکاری وجود ندارد.
شگرف‌ترین گچبری‌های این مسجد در بالا و اطراف محراب آن وجود دارد که با نقش‌های اسلیمی گل و بوته به شکل برجسته و کاملا زیبایی ایجاد شده‌اند. پیچیدگی این طرح‌ها به قدری است که انسان به راحتی نمی‌تواند باور کند که قدرت دست یک هنرمند، خالق آن بوده است.
ایوان‌های شرقی و غربی دارای پنجره‌هایی هستند و با توجه به جغرافیای ورامین و بادهایی که در این ناحیه از شرق به غرب و یا عکس آن می‌وزند هوا به راحتی از بیرون توسط پنجره‌ها به داخل هدایت شده و پس از تماس با کف ایوان که فرشی از آجر است و در سایه خنک ایوان قرار گرفته، گرمای خود به کف داده و خنک می‌شود و در فضای مسجد شروع به گردش می‌کند.
این عمل از داخل صحن مربع شکل مسجد نیز تکرار می‌شود و تمامی ایوان‌ها دارای هوای خنک و تازه هستند.
به طور کلی به این دلیل که مساجد جامع تنها در روز مورد استفاده بوده‌اند، آن هم در روشن‌ترین زمان روز، بیشترین استفاده از نور طبیعی در آنها به کار رفته و در ایوان‌های شرقی و غربی پنجره هایی وجود دارد. 11 پنجره در ایوان غربی و 10 پنجره در ایوان شرقی مسجد تعبیه شده است.
این مسجد یک بار در سال 815 هجری به دستور شاهرخ تیموری مرمت شد اما شدت تخریب در آن بسیار بالا بوده است. امروز این مسجد پر از داربست است اما به نظر نمی‌رسد مراقبت‌های خاصی در کار باشد. اگر خواستید از حال و روزش بیشتر با خبر باشید، در فهرست بناهای تاریخیِ ثبت شده ایران سراغِ شمارة 176 را بگیرید.
منابع
fa.wikipedia.org
shabestan.ir
aftabnews.ir
varaminnameh.com
tishineh.com
