مسجد جامع یزد

مسجد جامع کبیر یزد،یکی ازشاهکارهای تاریخی ایران بوده که در هر گوشه و کنار آن، یادگارهایی از دوران گوناگون بر جای مانده است. تاریخچه مکان این مسجد از دوران پیش از اسلام آغاز شده و پایان کار آن به دهه اخیر برمیگردد.
اين مسجد يکی از با ارزش ترين ميراث تاريخی هنری و گنجينه ای ار معماری اسلامی است. بانی ساختمان اصلی را علاء الدوله گرشاسب آل بويه – قرن ششم هجری – می دانند ولی مسجد کنونی مربوط به آل مظفر و تيموريان قرن هشتم و نهم هجری است. از امتيازات هنری و معماری اين مسجد می توان قدرت و استواری کاشيکاريهای نفيس و جالب، سر در بلند، دو کتيبه نفيس يکی به خط کوفی و ديگری به خط ثلث بر روی کاشی لاجوردی معرق در کنار سر در باشکوه، دو مناره زيبا و تزئينات کاشی کاری شده ديوارهای داخلی شبستان و زير گنبد و خارج گنبد را نام برد.
مسجد جامع یزد به شیوه یک ایوان در دل کویر می‌باشد و در طی حدود ۱۰۰ سال و سه دوره بنا شده‌ است. پایه‌ های اصلی بنا را متعلق به آتشکده ای از دوره ساسانیان میدانند. بنای گنبد خانه متعلق به دوره ایلخانی و سر در رفیع مسجد را متعلق به زمان شاهرخ و دوره تیموری دانسته‌ اند. این بنا از لحاظ خوابیدگی گنبد، سردر رفیع وبلند و همچنین کاشیکاری زیبا و منحصربه‌ فرد، شهرت دارد. سبک معماری این بنا به شیوه آذری است.
ارتفاع مناره های آن حدود 48 متر و ارتفاع سر در آن در حدود 24 متر می باشد. دو مناره مسجد دارای قطری در حدود هشت متر است که در دوره صفوی به بنا افزوده شده اما در سال۱۳۱۳ هجری شمسی فرو ریخت و دوباره تجدید بنا شد. بلندای این مناره ها و اینکه کاشی کاری منحصر به فردی حتی در اوج مناره ها انجام شده، تعجب همگان را بر می انگیزد زیرا این مناره ها هرچه به سمت بالا رفته باریکتر شده و تنها یکی از آنها دارای پلکان است از اینرو ظرافت کاشی کاری در این ارتفاع به واقع قابل تحسین است.

کتیبه‌های مسجد یکی به خطّ کوفی آجری و دیگری به خطّ ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی است. در متن کتیبة سَردَرْ، نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ ۸۶۱ هجری قمری خوانده می‌ شود. دردوران پیش از اسلام درمکان کنونی مسجد جامع، احتمالاً آتشکده ساسانی برپا بوده که تادوران پس ازاسلام نیزدوام داشته است. بنای کنونی مسجد با وسعتی حدود ۱۰٬۰۰۰ مترمربّع مشتمل بر سَردَر ورودی و جلوخان، صحن وسیع، رواقهای جانبی صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستانهای طرفین آن، شبستان بزرگ ستوندار، کتابخانه، تزیینات غنیّ و زیبا و کتیبه‌ ها و سنگ نوشته‌ های تاریخی و غیر تاریخی است. خاورشناسی به نام ماکسیم سیرو اعتقاد دارد نخستین مسجدی است که به جای آتشکده، به نام مسجدعتیق شکل گرفته، مربوط به سده های اولیه اسلام است.

پیشینه تاریخی: قدیمی ترین تاریخی که برای انجام فعالیت های مذهبی-اسلامی،دربخشی ازفضای کنونی مسجدجامع یزد ذکرمیشود، متعلق به نیمه دوم قمری است. احداث مسجدجامع را نیزمربوط به نیمه دوم سده سوم قمری،درزمان حکومت "عمرولیث"ودرعصر صفاریان ویاقبل از سلاجقه می دانند، مسجدی که در ترسیم ماکسیم سیرو دارای انحراف قبله بود.درسده چهارم قمری،مسجدجامع یزد در حومه شهرقرارداشته،که درواقع درکنار آتشکده زرتشتی بنا شده بود.

ویژگی‌ های مهم بنا
این مسجد به چند دلیل حایز اهمیّت است: نخست آن که قدیم‌ ترین نمونهٔ معماری است که طی قرن نهم هجری قمری، در معماری مذهبی ناحیّهٔ یزد از آن تقلید شده‌ است؛ این طرح مرکّب از یک مقصورهٔ گنبددار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده‌ است. چهارگوش بودن پلان مسجد برگرفته از الگوی معماری کعبه است. بنایی کاملاً قدسی و متعالی در اسلام دارد و به عنوان نمادی کیهانی در الگوهای معماری مسلمین مورد استفاده قرار میگیرد.
پلان گنبد خانه مسجد چهارگوش و مربع است و در جهان شناسی اسلامی مربع متجسدترین صورت خلقت در زمین و نماینده کمیت محسوب می شود درحالی که دایره درحدآسمان و نماینده کیفیت به حساب می آید.
به نقل از استادپیرنیا این گنبددارای دو پوسته می باشد که پوشش درونی گنبدکه متناسب با اقتضائات فضایی و اجرایی معماری داخلی مسجد شکل می گیرد، شرایطی رابه وجود می آورد که باپوشش بیرونی که متناسب با اقتضائات بیرونی شکل می گیرد، متفاوت است. دیگر ویژگی مهم بنا کاربرد وسیع تاق‌ های سراسری (طاق و تویزه) در شبستان‌ هاست که با کاشی معرق همراه‌ است. نکتهٔ قابل توجّه دیگر در ساختمان مسجد جامع یزد، مسألهٔ ایجاد روشنایی غیر مستقیم به وسیلهٔ انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارهاست. همچنین تزیینات داخل و خارج گنبد، نمای خارجی- داخلی ایوان اصلی و محراب زیبای آن که از قسمت‌ های مهم مسجد به شمار می‌ رود، بی‌ نهایت ارزنده و جالب است.
مسجد فعلی بر جای سه مسجدی بنا شده که در قرون متمادی، در جوار یکدیگر ساخته اند. این سه نهایتادردوره قاجاریان به مسجدی واحد با صحن وسیع تبدیل شده است.
مسجد دارای شش ورودی است كه در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند. ورودی اصلی كه در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز كتیبه های كاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار گردیده. این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و كاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی كار شده است. ورودی مذكور به یك هشتی (كریاس) با سقف گنبدی گشوده می شود كه این فضا را می توان موزه كتیبه ها نامید زیرا كه انواع كتیبه های سنگی و كاشی كه بر وقفنامه و فرامین حكومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب است.
درب ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذكور قرار گرفته و آن هم به یك هشتی گشوده می شود كه نمای این درگاه با كاشی كاری جدید تزئین یافته است. ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبروی ایوان قرار دارد. این ورودی متصل به یك كریاس است و سردر آن با كتیبه های قرآنی و تزئینات كاشی معرق جدید تزیین یافته است.
ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی پیرایه است كه به یك دالان طویل گشوده می شود كه این دالان به یكی از رواق های اطراف صحن متصل می گردد.
دو ورودی دیگر مسجد یكی در ضلع جنوب غربی واقع در شبستان غربی گنبدخانه و دیگری در شمال شرقی و در بخش قدیمی مسجد واقع شده كه در حال حاضر هر دو مسدود است.
دو گرم خانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند، گرم خانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای 48 ستون مستطیل شكل با ازاره های پوشیده از كاشی های شش ضلعی و فیروزه ای رنگ است. در ضلع شرقی و غربی این گرم خانه شاه نشین هایی كه در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است. این شبستان همچنین دارای طاق های گنبدی سراسری است كه در قسمت مركزی شان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد. محراب این گرم خانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت كند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا است. گرم خانه ضلع شرقی كاملاً جدید و از احداث هیأت حامیان مسجد است. این گرم خانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با كاشی های خشتی و هفت رنگ تزئین یافته است.
در گوشه شمال شرقی صحن محوطه ای به ابعاد 3 × 2/5متر با دیوار آجر چینی مشبك كه به قرائت خانه موسوم بوده و در سمت قبله آن كتیبه محرابی از كاشی های مسدس آبی رنگ و به تاریخ 890 هجری نصب است.

زیباترین بخش بنا را میتوان مجموعه ایوان و گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید. نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزیینات كاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزیینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و كتیبه های كاشی معرق و كوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره كننده آفریده اند كه تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد.
اصيل‌ ترين بخشهاي هنر معماري بي نظير ايراني در گچ کاري‌، شبستان، صحن، گنبد، کاشي کاري و مناره هاي برافراشته آن جلوه گر است.

تزئينات با آجرهاي ضربي و نقوش معلقي و کتيبه هاي کاشي معرق و کوفي بنايي، مجموعه اي بديع و خيره کننده آفريده که تحسين هر بيننده اي را برمي انگيزد.

محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه یا مقصوره یك دهانه مستطیل عمیقی بوده كه از دو طرف آنها معبرهای تنگ و كوتاهی به دو سوی گنبد خانه راه می یابد. این محراب زیبا مزین به انواع كاشی معرق و كتیبه و آجر ضربی است و بر دو كاشی ستاره ای شكل منصوب در آن نام استادكار و تاریخ ساخت محراب (۷۷۷ هجری) نقش بسته است.
در ساخت اين بناي عظيم از آهن استفاده نشده و تمام بناها با تاق ضربي، کاهگل و گچ استوار است. در محراب اين مسجد، قسمتي به شکل کاشيکاري کوچک است که به شکل کره زمين است و در آن از همه رنگهاي استفاده شده در کاشي هاي کل مسجد استفاده شده است.

محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است.

گنجینه مسجد جامع یزد
این گنجینه که از دیدنی ترین قسمتهای این مسجد محسوب میشود شامل اشیا و مصالح قدیمی بکار رفته در بنای این مسجد است که خود از ارزشمند ترین آثار تاریخ ایران به شمار میروند. در میان آنها میتوان منبر مرمری یکپارچه ای را مشاهده کرد که در نوع خود بسیار جالب توجه است و حالت عمودی آن میتواند بیانگر بی نظیر بودن آن در بین سایر منابر مساجد به شمار آید. این منبر از سنگ مرمر معادن توران پشت یزد که خود از بهترین معادن سنگ مرمر ایران محسوب میشود، در اواخر دوره قاجار ساخته شده است.

همچنین از آثار ارزشمند دیگر این گنجینه پرده کعبه است که در سال ۱۳۴۵ از سوی شاه عربستان به ایران اهدا شده و این پرده خود در سال ۱۳۷۱ هجری قمری با الیلف ابریشم و ... بافته شده بود.

چرا باید از این مکان دیدن کرد؟
معماري اين مسجد بسيار بزرگ به قدري منحصر به فرد و بي بديل است که هر سال گردشگران بسيار زيادي از نقاط مختلف دنيا به قصد بازديد از شاهکار هنر معماري به ايران و استان يزد سفر مي کنند.در بسياري از کشورها مسجد جامع يزد به عنوان نمادي ازاين استان و حتي نمادي از کشور ايران مطرح است و اين بنا در شمار نخستين بناهاي عظيم و پرقدمت کشور به شمار مي رود.

زمان بازدید:
زمان بازدید از این مکان دقیق مشخص نشده است.
پیشنهاد: میتوانید قبل ازبرنامه ریزی برای بازدید، از طریق تلفن اداره میراث فرنگی استان یزد در مورد هزینه بازدید وساعت بازدید مکانهای یزد و ... اطلاعات کسب کنید.
آدرس و تلفن اداره میراث فرهنگی یزد:
خیابان امام خمینی، خیابان شهید ابراهیمی، روبروی فرمانداری

تلفن: ۳۶۲۱۰۰۰۶

منابع:
tishineh.com
fa.wikipedia.org
yazdmy.ir
ssu.ac.ir
beytoote.com
tebyan.net
talab.ir