از تاریخ بنا و منظور از ساختمان این گنبد مطلبی ذکر نشده سر پرسی سایکس در کتاب هشت سال در ایران مینویسد: «از قبرستان که رد میشوید یک ساختمان هشت ضلعی سنگی خواهید دید که گنبدی به شکل دو هلال برآن قرار گرفته و قطر داخل آن ۱۸ فوت و هر طرفی نیز ۱۸ فوت و نوک آن اجری و منتهی الیه آن دایره میباشد. این محل را جبلیه مینامند و تنها ساختمان سنگی کرمان همین گنبد جبلیهاست.» ایرانیان معتقدند که این محل آتشکده یا مقبره یکی از زرتشتیان میباشد گرچه سبک آن با سبک آتشکده تطابق ندارد. برخی نیز عقیده دارند که مزار سید محمد تباشیری است. ولی نسبت اخیر را در بعضی نقاط تکذیب میکنند. بدیهی است در زمانی که این قبرستان را ویران کردهاند سنگ این مقبره را برداشتهاند و برای نمایی بکار بردهاند. پژوهشگران اروپایی نظیر هیلن براند این گنبد را متعلق به سلجوقیان می دانند. برخی احتمال داده اند که بنای مذکور مربوط به اواخر دوره ساسانی باشد که اوائل اسلام تعمیر و مرمت شده است و یا اینکه در اوائل اسلام با الهام از معماری ساسانی بنا گردیده است. هر چند در دوره هایی (از جمله دوره سلجوقی به دستور محمد بن الیاس) تعمیر شده است. گفته می شود در ساخت این گنبد به جای آب از شیر شتر استفاده شدهاست که مورخان ومعماران دلیل استحکام این بنا را همین امر میدانند. در اطراف این بنا جنگل کاری شده و درختان سرو و کاج آن جنگلی با نام جنگل قائم را تشکیل دادهاند که از تفرجگاه های کرمان است.
این بنا در سال ۱۳۸۸ به موزه تبدیل شده است. از كتيبه هاي موجود در اين گنجينه میتوان به كتيبه مسجد آبدر اشكان رابر بافت اشاره كرد. اين كتيبه يكي از قديمي ترين كتيبه هاي موجود در اين گنجينه است كه مربوط به بناي يادبود يك مسجد در ارتفاعات شمال شهر رابر آبادي آبدر اشكان (اشكون) واقع در شهرستان بافت است و بر روي قطعه سنگي طبيعي و به خط كوفي اجرا شده و مضمون آن به اين شرح است: امر ببنا هذالمسجد يحيي بن عبدالله بن يوسف في سنته خمسه عشرين و اربع مائه غفرالله له. كوچكترين سنگ قبر كشف شده در استان كرمان نيز در اين گنجينه نگهداري مي شود. اين سنگ با ابعاد ۲۶در ۲۲سانتيمتر و كتيبه آن شامل دو بخش است. يكي نوار حاشيه اي و ديگري نوشتار وسط كه در يك كادر قرار گرفته است. در بين وقف نامه هاي سنگي موجود در گنجينه جبليه، كتيبه وقف آتشكده روستاي قناتغستان نيز جالب توجه است. اين وقف نامه بعد از تخريب آتشكده، توسط كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي استان كرمان به اين سازمان منتقل شد و هم اكنون در اين گنجينه نگهداري مي شود. اين وقف نامه مربوط به سال ۱۲۸۲هجري قمري است.
منابع:
- irandeserts.com
- tishineh.com
- fa.wikipedia.org