مسجد جامع ساوه

متن کامل: مسجد جامع ساوه

تاریخچه ساخت
در دو گوشه ضلع جنوبی مسجد، ساختمانی است خشتی و گلی به شکل علامت بعلاوه،(متقاطع) که از وجود آتشکده در روزگار پیش از اسلام حکایت دارد. تا به حال به‌ طور دقیق تاریخ بنای مسجد جامع ساوه تعیین نشده است، اما قدیمی‌ ترین شیء که در این مجموعه پیدا شده، کتیبه‌ هایی است که در سده ۴ هجری قمری نوشته شده‌ اند؛ بنابراین این مسجد حداقل ۱۰۰۰ سال قدمت دارد. مسجد جامع ساوه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده؛ گنبدخانه مسجد که یکی از قدیمی‌ ترین بخش‌ های آن است، در سده‌ های چهارم و پنجم در ضلع جنوبی بنا شده، مناره مسجد متعلق به سده ششم است و ایوان غربی در سده هشتم ساخته شده‌است. این مسجدنیز مانند شهر ساوه در زمان حمله مغول آسیب‌ های بسیار دیده‌ است.

معماری
این بنا دارای شبستان‌ ها و دهلیزهای زیبای آجری است که هر چشمه به عرض سه و نیم و طول ۲۰ متر می‌ باشد و از آثار سده ششم و عصر سلجوقیان به شمار می‌ رود. محراب آن دارای کتیبه‌ های متعدد عمودی و افقی است که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن سوره‌ هایی از قرآن (سوره قدر، اخلاص، جمعه) به خط ثلث و کوفی گچبری شده و در ضلع غربی میان شبستان‌ های این بنا، ایوان باشکوه و رفیعی قرار دارد و در هر جانب این ایوان، حجره‌ ای با درگاه تنگ و کوتاه نمودار است. گنبد مسجد به قطر ۱۴ و ارتفاع ۱۷ متر می‌ باشد که ساق یا گردنه گنبد ۴ متر ارتفاع دارد و آراسته به کاشی‌ های معقر است.

مناره مسجد
در گوشه شمال شرقی و بیرون از مسجد، مناره‌ ای رفیع و آجری مربوط به دوره سلجوقی دیده می شود. قسمت پایین این مناره ساده و قسمتهای بالایی آن با نقوش آجری مزین شده و بر اساس شواهد و مستندات، به مرور زمان قسمتی از آن تخریب یا ریزش کرده‌ است و ارتفاع فعلی آن ۱۴ متر و با قطر سه و نیم متر می‌ باشد. از نظر پاره ای تز یینات ظریف آجری شبیه به مناره ی مسجد جامع سمنان است. این مناره تا ارتفاع حدو دچهار متر تو پر ساخته شده اما از این ارتفا ع به بالا تو خالی بوده ودارا ی یک راه پله پیچ دار است که به انتهای مناره ختم میشود.

شبستان
شبستان های مسجد دارای حجره های متعددی است که سقف آنها روی ستون های بزرگ چهارضلعی به ارتفاع حدود سه متر استوار شده اند. طاقهای خشتی روی ستون های هلالی شکل میباشند و خشتهای به کار رفته برای ساخت چنین طاقهایی ازنظر اندازه غیر معمول بوده به طوری که ابعاد آن بالغ بر40*40*10سانتی متر میشود. قدیمی ترین بخش مسجد همان شبستان های گلی وخشتی آن است که متعلق به دوره پیش از سلجوقی میباشد اما در دوره سلجوقی و ایلخانی تغییرات عمده ای درشکل معماری این مسجد صورت گرفته است. در این دوره عنصر خشت جای خود را به آجر داده و از گچ به میزان بسیار درتزیینات استفاده شده است.

ورودی
ورودی اصلی مسجد اولیه که در کاوشهای سال 1364 شمسی آشکار گردیده درجبهه غربی بوده و احتمالا دو ورودی در جبهه های شمالی و جنوبی وجود داشته است. هم اکنون ورودی مسجد را یک در چوبی و شیشه های رنگی آن تشکیل میدهد. اما در قرن هفتم هجری در ورودی و مجموعه سردر درست روبه روی گنبد خانه قرار داشته و مردم برای پا گذاشتن به صحن مسجد باید از یک طاق رفیع و دو مناره در دو طرف آن می گذشتند.

ایوان
در ضلع غربی ایوان بزرگی دیده میشود متعلق به قرن هشتم که طول وارتفاع آن تقریبا با هم برابر است. این ایوان با عرض یازده متر بنا گردیده و در تمام سطح دیوارها ودر لا به لای بند آجر های آن زینت های گچی فراوانی به چشم میخورد که مشتمل برکلمه الله و محمد (ص) و علی (ع) و گل و برگ و نقوش هندسی است. مقرنس های داخل ایوانها مربوط به دوره قاجار میباشد.

گنبد
در ضلع جنوبی مسجد گنبد خانه بزرگ آن قرار گرفته که متعلق به قرن چهارم و پنجم هجری میباشد. با توجه به وسعت گچبری های باقی مانده از آن دوره میتوان چنین استنباط کردکه نمای داخلی گنبدخانه تماما پوشیده از گچبری بوده است. این گنبد از نوع دو پوش جدا از یکدیگر است. ارتفاع پوش اول به هفده متر و ارتفاع پوش دوم به حدود 24 متر میرسد که پوش دوم با کاشیکاریهای رنگارنگ تزیین شده است.

محراب
پیدا شدن یک محراب گچی زیبا و ارزشمند در حین کاوشهای باستانشناسی در ضلع شمالی مسجد و نیز وجود تعدادی محرابهای گچی در ضلع جنوبی مسجدبیانگر سلیقه وذوق هنرمندان گچبر میباشد. درون گنبد خانه یک محراب گچبری شده وجود داردکه متعلق به دوره صفویه با نقش ها یی مانند برگ و گل و بوته و نقوش اسلیمی و ختایی زینت یافته و درحاشیه محراب آیات قرآن از جمله بخشی ازسوره جمعه دیده میشود.

کتاب خانه
این مجموعه دارای یک کتابخانه ای بزرگ با قفسه های پر از کتاب دست نویس بوده است. این مجموعه محل نگهداری اشیای باارزشی از جمله اسطرلاب و گوی و کتابهای خطی بوده اما متا سفانه تمام این مجموعه راسپاهیان مغول به آتش کشیدند.

کتیبه های تاریخ دار بنا
در بنا کتیبه هایی وجود دارد که آنها را با توجه به نوع متعلق به قرن چهارم قمری دانسته اند.اما قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار بنا که بر مناره آن جای داردمورخ به 504 و حاوی نام محمدبن ملک شاه است. در محراب شبستان شرقی گنبد خانه نیز کتیبه ای از قرن هشتم هجری قمری وجود دارد که تاریخ آن را به احتمال710 دانسته اند و کتیبه ای در همان گنبد خانه مورخ 922 است.