قم با توجه به اینکه شهری است با جاذبههای مذهبی ولی دارای جاذبههای گردشگری نیز میباشد که ما را به سوی تحقیق و آشنایی با این بناها سوق دادهاست. قم در شاهراه ارتباطی حمل و نقل ایران واقع شده است . از یک سو رابط بین استانهای صنعتی ایران با تهران بوده و از سویی دیگر رابط استانها و شهرهای جنوبی ایران با استانها و شهرهای شمالی است. این ویژگی تنها ویژگی زمان حال نبوده بلکه در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است که به بحث ما در این تیمچه بزرگ مرتبط است. پس با کجارو همراه باشید تا به یکی از ویژگیهای منحصر به فرد تجاری – فرهنگی و معماری قم بپردازیم.
اطلاعات کلی از بازار قم و تیمچه بزرگ بازار نو
بازار قم با قدمت حدود ۴۰۰ سال، در مرکز شهر واقع شده و دارای سراهایی است که ویژگی این سراها نوعی فضاهای باز معماری (مجتمع تجاری بدون سقف ) هستند و معمولا به تجارت عمده میپردازند . این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای درونشهری محسوب میشوند که در راسته بازارها قرار دارند و شمار و وسعت آنها نشاندهنده اهمیت اقتصادی آنها است. راستهی بازار دارای پوشش گنبدی و سرپوشیده است. طول راستهی بازارنو حدود يک کيلومتر و سقف آن از پوشش گنبدی ساخته شده است. اين بازار دارای يک تیمچه بنام تیمچه بزرگ بازار نو است. تیمچه بزگ قم در شمال راسته بازار نو استان قم قراردارد. این بنا از آثار ارزشمند هنری ومعماری ایران است که توسط استاد حسن قمی مشهور به معمارباشی طراحی و اجرا شده و بانی آن تاجر بزرگ قم ( حاج سید محمود طباطبایی ) بوده است.
این سازه متشکل از دو طبقه با ۱۲ غرفه و دارای ارسیهایی بوده که بیشتر آنها از بین رفتهاند. بالای حجرهها در زوایا مقرنس گچی انجام گرفته است. سقف تیمچه دارای سه چشمه است که قسمت وسطی دارای دهانه و ارتفاع ۱۵ متر است. گنبد از نوع عرق چینی و پوشش زیر آن شمسه کاری با اسلوب رسمی بندی و یزدی بندی است.
این تیمچه برای تجارت فرش ساخته شده و امروزه فرش مهمترین محصول صناعی و فروش این تیمچه است به طوری که قم به عنوان پایتخت فرش ابریشمی ایران و جهان شناخته شده است. احداث طاق تیمچه بزرگ با دهانه ۱۶ متر و ارتقاع ۱۵ متر از جمله شاهکارهایی است که با تیمچه امینالدوله در کاشان برابری میکند . تیمچه بزرگ به طور کلی متشکل است از دو بخش اصلی و تیمچهسرا و دارای دو ورودی از راسته بازار نو به تیمچه و یک ورودی از کوچه سیداسماعیل به سرا است.
اطلاعات تاریخی تیمچه بزرگ قم
بخشهای وسیعی از بازار قم در دوران صفویه و پیرامون مسجد جامع بنا شد و تا پایان دوره قاجاریه بناهایی که بدان نیاز بود، در آن جای گرفت. در دوران ناصرالدین شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و "بازار نو" احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناهای تازهای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد. در سالهای نخست دوره پهلوی نیز بر مبنای ضرورتهای تجاری موجود، بخشهایی به بازار نو افزوده شد. این بازار به صورت خطی و به شکل یکپارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه دارد. بازار قم تیمچهها، سراها و... دیگری را هم در بر میگرفت. حدود ۵۰ سال پیش به موازات توسعه شهر قم و به دلیل احداث خیابانهای جدید، بازار را به چند بخش تقسیم کردند و قسمتهایی از آن برای همیشه از میان رفت. در حال حاضر از بازار قدیم قم، دو بخش "بازار کهنه" و "بازار نو" بر جای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارد.
اطلاعات معماری تیمچه
مجموعه بازار قدیمی قم شامل دو راسته سر پوشیده با پوشش گنبدی است. سرپوشیده بودن بازار از یک سو به سنت معماری بازار باز میگردد و از سوی دیگر به خاطر گرمای شدید تابستان و سرمای شدید زمستان و ناشی از هوای کویری قم است.
تهویه و نور رسانی بازار از طریق دریچههایی که در پوشش گنبدی آن تعبیه شده صورت میگیرد. این دریچهها در بالای گنبد به شکل دایره و در دو طرف آن قرار دارند و به شکل نمایان هستند. ترکیب نوری که از سقف میتابد و حجم گنبدی سقف، فضایی دلنشین به وجود میآورد.
مصالح ساختمانی مورد استفاده در بازار قم با توجه به امکانات محیطی از خشت، آجر، گل وسنگ فراهم آمده است. علاوه بر بخش سرپوشیده، بازار قم دارای سراهایی نیز است. این سراها در حقیقت همان کاروانسراهای دیروز هستند و شمار و وسعت آنها نشان دهنده اهمیت اقتصادی آنها است.
برخى از بناهاى مجموعه بازار نیز قدمت سلجوقى - ایلخانى دارد و با استامپهاى گچى این عصر زینت یافتهاند. قدمت و استخوانبندى بازار کهنه و بناهاى همجوار راسته مذکور به پیش از عصر صفوى مربوط است، لیکن بافت معمارى راسته بازار نو و تیمچهها و سراهاى جانبى آن اغلب به عصر صفوى - قاجار متعلق است.
بخشهای وسیعی از بازار قم از جمله بازار کهنه در دوران صفویه و در پیرامون مسجد جامع بنا شده و تا پایان دوره قاجاریه بناهای دیگر به آن افزوده شد.
در دوران ناصرالدین شاه بازار قم رو به گسترش نهاد و بازارنو احداث شد و در دو سوی این راسته نو، بناها تازهای مثل تیمچه بزرگ ساخته شد. در سالهای نخست دوره پهلوی نیز بر مبنای ضرورتهای تجاری موجود، بخشهایی به بازار نو افزوده گشت.
این بازار ابتدا به صورت خطی و به شکل یک پارچه ساخته شد و از میدان کهنه تا پل علیخانی ادامه داشت.. درحال حاضر از بازار قدیم قم ، دو بخش بازار کهنه و بازار نو برجای مانده که هر کدام از این بازارها حدود یک کیلومتر طول دارند.
این بنا از نظر وسعت، هنر معماری و تزیینات از جمله بناهای منحصربه فرد به شمار میرود. تیمچهی بزرگ قم، بیست حجره در طبقهی پایین و دوازده غرفه در بالا دارد و آثاری ارزنده از هنر گچبری و مقرنس را در خود جای داده است. گنبد این بنا از نوع عرقچینی و پوشش زیر آن شمسهکاری با روزنههایی برای تامین روشنایی داخل بناست. تیمچه با دو ورودی به راسته بازار نو راه مییابد.
حجرهها:
حجره به اتاقهایی داخل سراها و کاروانسراها و بناهایی از این قبیل که در تیمچه محل کسب و تجارت است، تقسیم میشود. گاهی این فضاها در طبقات فوقانی، کاربری غیر از مغازه داشته و انباری یا کارگاه میباشند. در مجموع بنای ۲ طبقهی تیمچه بزرگ دارای ۴۲ حجره است که ۲۷ حجره در طبقه همکف و تعداد ۱۵ حجره در طبقه اول قرار دارند. ابعاد حجرهها متفاوتند اما اکثرا دارای ابعاد و تناسبات مشابه با اندکی تفاوت هستند. فرم حجرهها مستطیل است که با طاق پوشیده شده است.
در طبقه همکف، مجموعه ۲۷ حجره مستقل وجود دارد که ۱۲ باب از این حجرهها در دو سمت حیاط اصلی، ۴ حجره در گوشههای شمالی، ۲ حجره در راهروی منتهی به حیاط شمالی، ۳ حجره در نیم هشت ورودی و ۴ حجره در راهروی فرعی و جانبی قرار دارند. علاوه بر فضاهای مذکور، ۲ فضای راهرومانند و طویل با عرض کم نیز در کنار دو حجره میانی و دو فضای کوچک در انتهای پلههای ایوان اصلی قرار دارند که به عنوان انبار به کار گرفته میشوند.
شاهنشین:
بخشی از بنا در تیمچه است که محل اسکان رئیس، مدیر و مسئول اصلی بناست و محلی برای فرماندهی بنا و معمولا دارای مرکزیت در اینگونه بناهاست به همین دلیل دارای ویژگیهای خاص معماری است و تزئینات بسیار زیبایی را شامل میشود. شاهنشین بنای تیمچه بزرگ بازار نو شمالی صحن بنا و در طبقه فوقانی قرار گرفته و کاملا مشرف به تمامی بخشهای بناست. دسترسی به شاهنشین از طریق پلکانهایی که در فضای اصلی قرار دارند به شاهنشین میرسد. این دو راه پله به بالکنی مقابل فضای شاهنشین میرسند و سرانجام وارد فضاهای داخلی آن و دیگر فضاهای متصل به آن میگردد . در ایوان یعنی فضای فوقانی تراس شاهنشین، شاهد تزئینات بسیار زیبای مقرنس هستیم که کاملا زیبا و استادانه اجرا شدهاند .
این بنا از نظر وسعت، هنر معماری و تزیینات، ازجمله بناهای منحصر به فرد به شمار میرود. تیمچه بزرگ قم متشکل از بنایی با دو طبقه بالا با ۱۲ غرفه دارای اُرسیهای زیباست که بیشتر آنها از بین رفتهاند. بالای حجرهها در زوایا، مقرنس گچی مشاهده میشود. سقف تیمچه سه چشمه است که قسمت وسطی به دهانه ۱۵ متر و ارتفاع ۱۵ متر دارای دو پوشش است. طول این بخش ۲۸ متر و بدون ستون است. چشمه میانی با بلندی و دهانه ۱۵ متر دارای پوشش آجری ظریف و آراسته با مقرنس گچی در زوایا است. گنبد از نوع عرقچینی و پوشش زیر آن شمسهکاری با اسلوب رسمیبندی و یزدیبندی است. در این پوششها همچنین روزنههایی برای تأمین روشنایی داخل بنا در نظر گرفته شده است.
منابع:
kojaro.com
fa.wikipedia.org
uim.ir