نقش رستم يكي از مهمترين و زيبا ترين مجموعه آثار باستاني سرزمين هميشه جاويد پارس مي باشد كه آثار مهمي را از دورن عيلامي٬ هخامنشي و ساساني درخود نگهداشته است. در دل كوه نيز آثار بسیار عظيمي كنده اند كه شهرياران هخامنشي در آنها آرميده اند. اين آرامگاه ها از راست به چپ، قبور منسوب به خشيارشاه، داريوش كبير، اردشير اول و داريوش دوم می باشند. دراين منطقه آثاري از سه دوره تاريخي ايران که شامل دوره عيلامي 2000 تا 600 قبل از میلاد، دوران هخامنشي 550تا 330 ق.م، و دوران ساساني 224 تا 651 ميلادي هستند برسينه كوهستان حجازي شده اند. نقش رستم نامي نسبتا تازه برای این مکان است و اصولا در زبان پارسي (نقش) به معناي حجاري است و رستم نیز بزرگترين قهرمان ملي ايرانيان است که داستانهاي او درشاهنامه، كه يكي از شاهكارهاي ادبي نه فقط ايران بلكه جهان میباشد، جاويدان شده است. از اين جهت بسياري از مردمان محلي این نقوش باستاني را كه از اصل و تاريخشان بي اطلاع بوده اند، به رستم و ديگر قهرمانان اساطيري نسبت مي داده اند. درحقيقت رستم را مي توان با هركول قهرمان اساطيري يونان همتا دانست. با خواندن كتيبه هاي پهلوي و ميخي در اواخر قرن هيجده و اوايل قرن نوزده ميلادي تاريخ واقعي اين آثار روشن گرديد. همچنين اكتشافات باستان شناسي دراين ناحيه درسال 1316 شمسي یا 1937 ميلادي توسط اريك اف- اشميت وابسته به مركز مطالعات، تحقيقات شرق شناسي دانشگاه شيكاگو شروع شد و بعد از او زمانهاي قديم بعنوان يكي از مهمترين مناطق مقدس مورد توجه واقع شد. دليل اصلي این امر موقعيت با شكوه طبيعي این منطقه است كه كوه و آب و راه دركنار هم واقع شده اند و هرگاه اين سه عامل كنار هم جمع بودند، آن مکان محترم و حتي مقدس شمرده مي شد و از اين رو مي توان پنداشت كه اينجا در زمان هخامنشيان بعنوان معتبرترين محل اجراي مراسم تشريفاتي و ديني مورد استفاده بوده است و بخاطر نگهداري قبور شاهان تقدس نیز داشته است، بعدها ساسانيان كه خود را جانشين هخامنشيان مي دانستند، بر تقدس آن محل افزودند و دژ محكمي در آن ساختند كه نقوش بسيار مهمي از تاجگذاري و كارهاي برجسته آنها را در برداشت و كتيبه هاي بسيار پر اهميتي نیز در آن حجازي كردند.
نقش دوره عیلامی
قدیمی ترین نقش موجود در نقش رستم مربوط به دورهٔ عیلام است که بعدها بهرام دوم آن را محو کرد و نقش خود و درباریانش را جایگزین آن نمود اما اندکی از نقش پیشین سالم مانده است و می توان آن را با توجه به نقش برجستهٔ کورنگان تا حدودی باز شناخت. دربارهٔ پیشینه و تاریخ این نقش، عقاید مختلفی وجود دارد؛ ارنست هرتسفلد و هایدماری کخ قدمت آن را مربوط به ۴۰۰۰ سال پیش می دانند اما شاپور شهبازی معتقد است که شکل کلاه پادشاه و تاج ملکه، همانند نقوشی هستند که تاریخشان حدود ۸۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد است و از سوی دیگر، تخت ایزد و ایزدبانو که به شکل مار است، همانند نقش برجستهٔ کورنگان به حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد باز می گردد. بنابراین نگاره های عیلامی نقش رستم در دو دورهٔ متفاوت کنده کاری شده اند.
بناهای ساخته شده در دوره هخامنشی (330-600 قبل از میلاد)
کعبه زرتشت
کعبهٔ زرتشت نام بنای سنگی چهار گوش و پله داری است که فاصلهٔ آن تا کوه، ۴۶ متر و دقیقاً رو بروی آرامگاه داریوش دوم قرار دارد. جنس مصالح این بنا از سنگ آهک سفید بوده و تنها یک در ورودی دارد که ۱٫۷۵ متر بلندی و ۸۷ سانتی متر پهنا دارد و دری دو لنگه ای و بسیار سنگین داشته است که جای پاشنه های پایینی و بالایی هر لنگه در سنگ کنده شده و بخوبی معلوم است. این درگاه به وسیلهٔ پلکانی سی پله ای از جنس سنگ به درون اتاقک آن راه می یابد. این بنا در دورهٔ هخامنشی ساخته شده و از نام آن در آن دوران اطلاعی در دست نیست ولی در دورهٔ ساسانی به آن بُن خانک گفته می‌شده و اصطلاح کعبهٔ زرتشت در دوران اخیر و از حدود قرن چهاردهم میلادی به این بنا اطلاق شده است. کاربری این مکان بطور دقیق مشخص نشده است.
بر بدنهٔ شمالی، جنوبی و خاوری این برج، سه کتیبه به سه زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی در دورهٔ ساسانیان نوشته شده است که یکی به شاپور اول ساسانی و دیگری به موبد کرتیر تعلق دارند و چنانکه والتر هنینگ گفته است، «این کتیبه ها مهم ترین سند تاریخی از دورهٔ ساسانی هستند.» ساختمان کعبهٔ زرتشت از نظر تناسب اندازه ها، خطوط و زیبایی خارجی، بنای زیبایی است که از نظر اصول معماری نمی تواند مورد ایراد قرار گیرد.
آرامگاه‌های هخامنشی
شاهان هخامنشی از دوره داریوش بزرگ، آرامگاه هایشان را بر دیواره های کوه مهر ساخته اند که به ترتیب زمانی، متعلق به داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم هستند. ریچارد فرای می نویسد که این آرامگاه ها باید در دل سنگ های کوه ساخته می شدند تا از آلوده شدن خاک زمین بر اثر برخورد با جسد انسان جلوگیری شود.
با آنکه روش سنگ تراشی سازندگان بنا برگرفته از تمدن اورارتویی است، پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه های هخامنشی و ویژگی های درونی آنها، حاصل نو آوری و خلاقیت داریوش بزرگ بوده و هیچ نمونهٔ همانندی برای آن در خاور نزدیک، مصر، یا یونان یافت نشده است. تنها چند گور صخره ای در شمال غربی ایران و کردستان عراق یافت شده که مدت ها به عنوان گور مادی و الگوی کار داریوش پنداشته می‌شد اما اینک روشن شده است که این آرامگاه ها، برگرفته از آرامگاه داریوش بوده اند. داریوش و جانشینانش آرامگاه های در سنگ کنده شده فراهم می آوردند و پس از آنها، در دوره های آینده نیز این روش کمابیش به صورت های گوناگون رواج پیدا کرد و تا زمان آل بویه (سدهٔ دهم میلادی) ادامه یافت، چنانکه آرامگاه های پادشاهان آل بویه در کوه های اطراف ری، نزدیک تهران نیز از این دست آرامگاه ها می باشند.
آرامگاه داریوش بزرگ
آرامگاه داریوش بزرگ در بلندای ۲۶ متری از تراز زمین جای گرفته است و سنگ نبشته ای در این مزار، تعلق گورگاه را به داریوش یکم ثابت می کند . داریوش بزرگ در اکتبر ۴۸۶ پیش از میلاد درگذشت و در این آرامگاه که در دل کوهی سنگی تراشیده بود جای گرفت. وی در سال ۵۲۲ پیش از میلاد به تخت نشست و پس از ۳۶ سال پادشاهی و در سن ۶۴ سالگی، به مرگ طبیعی درگذشت.
گویا داریوش ساخت آرامگاه خود را همزمان با ساخت کاخ آپادانای شوش و تخت جمشید در سال ۵۱۹ پیش از میلاد آغاز کرده و ساخت آن روزگاری پیش از مرگش پایان یافته بود. پیکره و گسترهٔ نمای بیرونی آرامگاه و ویژگی های درونی آن، همگی ابتکاری و سراسر نو آوری است.
نمای بیرونی آرامگاه که در صخره ای به بلندای ۶۰ متر کنده شده همانند چلیپایی با بلندای ۲۲ متر است. در بخش بالایی آرامگاه، داریوش بر اورنگی که مردم سرزمین های گوناگون بر دوش دارند، ایستاده و نماد فروهر بر فراز او و آتشدان شاهی در برابرش کنده کاری شده اند. درون آرامگاه ۹ گور وجود دارد که نشان می دهد افزون بر داریوش، نزدیکان وی نیز در آنجا آرمیده اند، اما هیچ نشانه و مدرکی برای انتساب ۹ قبر درون آرامگاه به افراد مشخصی، در دست نیست. در زیر آرامگاه داریوش، دو نقش از بهرام دوم شاه ساسانی نیز وجود دارد.
بخش بیرونی آرامگاه دارای دو سنگ نبشته به زبان های فارسی باستان، عیلامی و اکدی است که آوا و گفتاری مانند وصیت نامه و اندرزنامه دارد.
سنگ نبشته های آرامگاه داریوش بزرگ
داریوش در مقام فرمانروایی جهانی، در بالا و کنار دیوارهٔ بیرونی آرامگاه خود با دو نبشتهٔ بزرگ که هریک به سه زبان فارسی باستان، عیلامی و اکدی نوشته شده، وصیتی معنوی از خود برجای گذاشته که در تاریخ خاورمیانه بی نظیر است. نخستین نبشته در قسمت بالایی است و به DNa مشهور است و دومی بر کنار درگاه ورودی آرامگاه کنده شده و به نام DNb معروف می باشد. هر دو متن جنبهٔ شاعرانه دارند و تجلی موثری از شخصیت و نبوغ داریوش بشمار می روند و خصوصیات وی را به نیکی روشن می سازند. او نبشته اش را به دو بخش تقسیم کرده است: یکی (DNa) که نبشته ای عام و بیطرفانه است، و دیگری (DNb) که نوشته ای شخصی است. در زمان سلوکیان، سنگ نبشته ای به زبان آرامی در زیر نوشتار عیلامی نبشته DNb افزوده شد؛ با آنکه اطلاعات چندانی از نوشته های این سنگ نبشته در دست نیست، هنینگ خوانده شدن واژه سلوکوس در آن را تعبیر بر آن می کند که این نبشته می بایست در زمان سلوکوس نیکاتور (۲۸۰-۳۲۰ پ. م.) و یا پسرش آنتیوخوس (۲۶۱-۲۸۰ پ. م.) تراشیده شده باشد.
آرامگاه خشایارشا (ولیعهد و جانشین داریوش بزرگ)
خشایارشا در اکتبر ۴۶۵ پیش از میلاد توسط یک خواجه به نام میترا یا اسپنت میترا و رئیس گارد سلطنتی به نام اردوان که با یکدیگر همدست شده بودند، در خوابگاه خویش کشته شد. آرامگاه خشایارشا در فاصلهٔ ۱۰۰ متری شرق و شمال شرقی آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیب تراشیده شده است. در بخش بالایی صلیب، نماد فروهر و ماه نقش شده و در پایین آن، خشایارشا در حالی که دستش را به سوی فروهر و آتشدانی که روبرویش قرار دارد دراز کرده، به تصویر کشیده شده است. در زیر پای شاه، اورنگی قرار دارد که مردم سرزمین های گوناگون آن را بر دوش گرفته اند. اینها شامل مردمانی از شرقی ترین بخش های قلمرو پادشاهی در هند و سغد تا غربی ترین آنها در مصر و لیبی بشمار می روند. دهلیز و ورودی آرامگاه ۳ متر در ۶٫۶۰ متر است و تنها یک اتاقک دارد که درست روبروی درگاه ورودی است و در آن سه قبر کنده شده است. مشخص نیست که چه کسانی با خشایارشا در این قبرها دفن شده اند.
آرامگاه اردشیر یکم (نوه داریوش بزرگ و فرزند خشایارشاه)
آرامگاه اردشیر یکم در فاصلهٔ ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ و به شکل صلیبی به ارتفاع ۲۲ متر، تراشیده شده است. ویژگی ها و نمای عمومی آرامگاه، همچون آرامگاه داریوش و خشایارشا است ولی درون آرامگاه به تقلید از آرامگاه داریوش کنده شده و سه اتاقک دارد. اما با بی دقتی و بدون ظرافت ساخته شده است. در زیر آرامگاه اردشیر، سنگ نگاره نبرد هرمز دوم قرار دارد. نقش فروهر در بالای سر شاه بر روی ورودی آرامگاه ساده است و اندکی مخدوش؛ به جای حلقه های آراستهٔ دوتایی که در آرامگاه های داریوش بزرگ و خشایارشا به دور بدن فروهر کشیده شده اند، نقش آرامگاه اردشیر یکم حلقه ای پهن و صاف به دور خود دارد که به نظر می رسد روی تصویر فروهر قرار دارد و تنها آستین های جامه در دست چپ بدن او بر روی حلقه قرار گرفته اند.
آرامگاه داریوش دوم
آرامگاه داریوش دوم در فاصلهٔ ۳۳ متری سمت جنوب غربی آرامگاه اردشیر یکم و به شکل صلیب کنده شده و نمای عمومی آن، همچون دیگر آرامگاه های نقش رستم است. این آرامگاه، دقیقاً روبروی بنای موسوم به کعبه زرتشت قرار دارد که ۴۵ متر دورتر از آن برپای است ولی این موقعیت از روی عمد انتخاب نشده بوده، زیرا فاصلهٔ میان آرامگاه داریوش بزرگ و آرامگاه اردشیر اول ۳۷ متر است و همین فاصله در انتخاب آرامگاه بعدی نیز رعایت شده است، در نتیجه قرار گرفتن بنای کعبهٔ زرتشت در جلوی آرامگاه، عمدی نبوده است.
نمای بنا از بیرون به شکل معمول آن در دیگر آرامگاه ها ساخته شده ولی چهرهٔ شاه به سختی آسیب دیده و امکان مقایسهٔ آن با چهرهٔ دیگر شاهان وجود ندارد. حلقهٔ دور بدن تصویر اهورامزدا در جلوی شاه همانند آرامگاه اردشیر یکم صاف و بی زرق و برق است، دو بال اهورا مزدا بر خلاف نقش های سه آرامگاه پیشین خطوط عمودی بیشتری دارند گویی که خطوط افقی در زیر این خطوط عمودی قرار گرفته اند. دیگر جزئیات نما کمابیش همانند دیگر آرامگاه های ذکر شده هستند.
درون آرامگاه تقریباً شبیه آرامگاه اردشیر اول است، دهلیز بدون دقت و با محور کج (ناموازی با نمای آرامگاه) کنده شده و تقریباً حالت مثلثی دارد. سه اتاقک آرامگاه با دقت بیشتری تراشیده شده و به‌صورت مستطیل هستند و هر کدام دارای یک قبر است. در قسمت پایین این آرامگاه، سنگ نگاره نبرد شاپور دوم در دورهٔ ساسانیان کنده شده است.
آثاردوره ساسانی (224 تا 651 میلادی)
نقش رستم از زمان های گذشته جایگاه مذهبی و مقدس به شمار می رفته است، چنانکه یک نقش مذهبی از دورهٔ عیلام در این کوه تراشیده شده و در دورهٔ هخامنشیان بازهم جایگاه مقدسی بوده و به همین جهت آرامگاه های برخی از شاهان هخامنشی در این مکان قرار دارد. این محوطه در دورهٔ ساسانیان باز به همان حالت تقدس باقی ماند و شاهان ساسانی صحنه های تاجگذاری و جنگ ها و افتخارات خود را در دامنهٔ این کوه تراشیدند.
اهورامزدا و اردشیربابکان
سنگ نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان یکی از زیباترین و سالم ترین نقش های بازمانده از دورهٔ ساسانی است و یکی از نخستین تصاویر انسان دیسی از اهورامزدا را به نمایش می گذارد. این نقش در گوشهٔ شرقی محوطهٔ نقش رستم، بر سینهٔ صخره ای تراشیده شده است که ۲ متر از سطح زمین، فاصله دارد. در این نقش، اردشیر بابکان در سوی چپ مجلس، سوار بر اسبی کنده کاری شده و روبروی او اهورامزدا که او نیز سوار است و از نیمرخ نقش شده، قرار دارد. برای تاکید بر بزرگی و عظمت اهورامزدا و اردشیر، اندازهٔ اسبها بسیار کوچکتر از آنها و حالت طبیعی ساخته شده بود. در زیر پای اسب اردشیر، پیکر اردوان پنجم آخرین شاه اشکانی نقش شده و نقش قرینهٔ آن، اهریمن است که در زیر پای اسب اهورامزدا به تصویر کشیده شده است.
بر روی پوشش اسب اردشیر در زیر گردن و روی سینه، آویزی با سه دایره مزین به تصویر سر شیر قرار دارد. در زیر این آویز، نوشته ای به سه زبان پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی و یونانی وجود دارد که ترجمهٔ آن چنین است: «این است پیکر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاه شاهان ایران، که نژاد از ایزدان دارد، پسر خداوندگار بابک، شاه.» و بر روی اسب اهورامزدا نیز کتیبه ای سه زبانه وجود دارد که اهورامزدا را چنین معرفی می کند: «این است پیکر خداوند اهورا مزدا.»
پیروزی شاپور بر امپراتوران روم
سنگ نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم، در ده متری شرق آرامگاه داریوش بزرگ قرار گرفته و حدود ۱۱ متر طول و ۵ متر عرض دارد. این سنگ نگاره یادگار فتحی است که ایرانیان در شهر رها کردند و سپاه روم را درهم شکستند و صحنهٔ اسارت والرین و فیلیپ عرب را نشان می دهد که به دستور شاپور اول در حدود سال ۲۶۲ میلادی تراشیده شده است. این نقش سه برابر اندازهٔ طبیعی است و از حیث دقت در جزئیات و ظریف کاری یکی از بهترین نقش های دورهٔ ساسانی است و مشخص است که کاملا طبیعی الگو برداری شده زیرا حتی لباس والرین درست مطابق جامه های رومی های آن زمان است.
بهرام دوم و درباریان
سنگ نگاره بهرام دوم و درباریان که از سنگتراشی های بسیار دیدنی و زندهٔ دورهٔ ساسانی است، در کنار نقش اهورا مزدا و اردشیر بابکان قرار دارد که بر روی یک سنگ نگارهٔ عیلامی کنده شده است. در وسط این نقش، بهرام دوم که به صورت تمام قد ایستاده و رو به چپ دارد، نقش شده و سه نفر به حالت نیم تنه در پشت سر او، و پنج نفر دیگر باز هم به حالت نیم تنه در جلوی روی بهرام به تصویر کشیده شده اند که همه شان شاه را می نگرند و انگشت سبابهٔ دست راست را به حالت احترام به سوی او دراز کرده اند.
سنگ‌نگاره پیروزی بهرام دوم
سنگ نگاره پیروزی بهرام دوم شامل دو سنگتراشی بزرگ و بسیار آسیب دیده از دوره ساسانی است که در زیر آرامگاه داریوش بزرگ جای دارد. هر دو صحنه، نبرد پادشاهان اسب سوار را نشان می دهد که دشمنان خود را نگونسار کرده اند.
نقش بالایی ۷ متر درازا و سه متر ارتفاع دارد و در آن، نبرد پیروزمندانهٔ بهرام دوم با دشمنی که هویتش مشخص نیست را نشان داده است.
آناهیتا و نرسی
سنگ نگاره آناهیتا و نرسی یکی از زیباترین نقوش بازمانده از دورهٔ ساسانی است که نرسی چگونگی تاجگذاری و سلطنت خود را نشان می دهد. در این نقش، نرسی تاجی بسیار شکیل بر سر دارد و دست چپش را دراز کرده و حلقه ای را از آناهیتا، ایزدبانوی آب، باروری و جنگاوری، ستانده است.
نبرد هرمز دوم و نقش نیمه تمام آذرنرسه
سنگ نگاره نبرد هرمز دوم در زیر آرامگاه اردشیر یکم و سنگ نگارهٔ نیمه تمام آذرنرسه قرار دارد. در این نقش، هرمز دوم که سوار بر اسب است، دشمن زره پوش سوارکار را سرنگون کرده و نیزهٔ بلندی در شکمش فرو برده است. چهره و تاج شاهنشاه آسیب دیده اما قسمتی از تاج و برجستگی کروی شکل آن به خوبی پیداست و از روی سکه های کتیبه دار و ظروف، می دانیم که این شخص هرمز دوم است.
درست در بالای نقش نبرد هرمز دوم، مجلسی حجاری شده است که برای قسمت پایینی آن، لبهٔ بالایی صحنهٔ نبرد هرمزد دوم را کمی از بین برده و آنطور که اشمیت متوجه شده، این امر دلالت بر آن دارد که نقش بالایی جدیدتر است و چون نقش برجسته را ناقص گذارده اند، پیداست که فرصت نبوده تا آن را تمام کنند. به همین دلیل این سنگ تراشی به آذرنرسه، پسر هرمز دوم که فقط چند ماه پادشاهی کرد و در سال ۳۰۹ میلادی توسط بزرگان از سلطنت خلع شد، تعلق دارد.
نبرد شاپور دوم
در زیر آرامگاه داریوش دوم صحنهٔ نبردی کنده کاری شده و سوار تاجداری را نشان می دهد که نیزهٔ بلندی را در گردن دشمنی اسب سوار فرو کرده است.
صفحهٔ تراشیدهٔ بی نقش
در غرب سنگ نگاره آناهیتا و نرسی، قسمت بزرگی از کوه به صورت صفحه ای مستطیلی، به طول ده متر و ارتفاع ۵ متر به منظور ایجاد نقش، تراشیده شده ولی تا سال ۱۸۲۱ میلادی هیچ اثری بر آن کنده نشده بود. این صفحه چنان باشکوه و عمیق تراشیده شده، که آماده کردنش تنها از عهدهٔ یک پادشاه بزرگ و توانگر بر می آمده است و شیوهٔ تراش آن به صفحهٔ فرهاد تراش در بیستون که آن هم ناتمام مانده، شباهت بسیار دارد. هر دوی این صفحات تراشیده شده را به خسرو پرویز منتسب کرده اند و احتمال داده می شود که وی قصد داشته نقش بزرگی از تاجگذاری یا صحنهٔ پیروزی هایش بر رومیان را بر این صفحات نقش کند ولی در پایان پادشاهی خود که از هراکلیوس، امپراتور بیزانس شکست خورد، دیگر تراشیدن نقوش مناسبتی نداشت و هر دو صحنه ناتمام باقی ماندند.
در سال ۱۸۲۱ میلادی (۱۲۳۷ قمری)، یکی از مالکان محلی دستور داد تا قبالهٔ ملک حاجی آباد را به نام او با خط فارسی نستعلیق در بیست و چهار سطر، در میان صفحهٔ تراشیده شده نقش کنند.
موقعیت مکانی و نحوه دسترسی:
نقش رستم در روستای زنگی آباد واقع در شمال شهرستان مرو دشت استان فارس ایران است که در فاصلهٔ ۶ کیلومتری از تخت جمشید قرار دارد. کسانی که قصد بازدید از تخت جمشید را دارند، میتوانند این مکان را نیز در برنامه گشت یک روزه خود قرار دهند.
در ترمینال شهر شیراز مینی بوسهایی برای انتقال دادن گردشگران به تخت جمشید و نقش رستم با قیمت ارزان در دسترس هستند که با توافق با راننده میتوان از هر دو مکان تخت جمشید و نقش رستم در یک روز دیدن کرده به شیراز برگشت.
منابع:
شهرداری مرودشت
اطلاعات شخصی
fa.wikipedia.org
tourismiran.ir
ghezelozan.blogfa.com
