تاريخچه قلعه ناصرى:
شاهزاده فيروز ميرزا فرمانفرما در زمان حكومتش در كرمان سفرى به بلوچستان و بازديدى از قلعه بمپور داشته است (1264ه.ق). چون قلعه بمپور مركز قشون دولت بود رو به ويرانى نهاده بود و تعمير آن نياز به هزينه زيادى داشت، به پيشنهاد وى و موافقت ناصرالدين شاه قاجار قلعه اى در پَهره (ايرانشهر فعلى) ساخته شد كار ساختمانى آن در سال 1264 ه.ق توسط معماراستاد حسين معمارباشى شروع و در سال 1271 ه.ق به اتمام رسيده است. هدف از ساخت اين قلعه انتقال مركز حكومت بلوچستان از بمپور به ايرانشهر بوده است. تا سال 1286 ه.ق قلعه تحت تسلط قواى قاجار بوده، اما به علت ضعف حكومت مركزى قلعه به دست قواى بلوچ و حكام محلى مىافتد. سربازان قاجاريه پس از شكست به طرف كرمان حركت مىكنند و خبر اشغال قلعه را به والى كرمان مىرسانند. از طرف والى عده اى فرستاده مىشوند كه قلعه را از دست بلوچها خارج نمايند اما موفق نشده و مجبور به بازگشت مىشوند. در اين زمان بهرام خان حاكم سرباز خود را به ايرانشهر مىرساند و قلعه را در دست مىگيرد. تا سال 1294 ه.ق بهرام خان حاكم بلوچستان بوده و پس از وى برادر زاده اش به نام دوست محمدخان به حكمرانى بلوچستان مىرسد و تا سال 1307 ه.ش دولت مركزى هيچگونه تسلطى بر بلوچستان نداشته است. قواى دولتى در سال 1307 ه.ش به دستور رضاخان عازم فتح قلعه مىشوند و قلعه به تصرف آنها در مىآيد و دوست محمدخان به اسارت قواى دولتى در مىآيد و لازم به ذكر است اين قلعه به نام دوست محمد خان نيز معروف است. قواى دولتى در قلعه مستقر مىشوند و كم كم كل بلوچستان به تصرف قواى دولتى در مىآيد. در عصر پهلوی دوم (محمدرضا پهلوی) از این قلعه بنام پادگان ژاندارمری وقت و زمانی به عنوان مدرسه استفاده می شده است. بعد از پيروزى انقلاب اسلامى شهردارى ايرانشهر نسبت به تخريب ابنيه داخلى اقدام و آثارى از گذشته در آن باقى نمىگذارد. بلايى بر سر قلعه وارد مىآورد كه تاكنون هيچ دشمنى بر آن وارد نكرده است. در سال 1361 هجری شمسی حدود 98 درصد معماری های فضای داخل با بولدوزر مورد تخریب و تسطیح قرار می گیرد و تنها سردر و حصار آن باقی می ماند. این قلعه در زمان ساخت، حداقل دارای هفت حیاط بزرگ و شامل مجموعه های اصطبل، شاه نشین، سرباز خانه، اسلحه خانه، حمام و غیره بوده است. درسالهای اخیرمیراث فرهنگی حصاراین قلعه رابازسازی نموده است.
مشخصات معمارى:
قلعه فوق در ابعاد 194×194 متر يعنى در زمينى به مساحت 37636 مترمربع ساخته شده است. حصار اطراف آن به ارتفاع 6/7 متر و ضخامت 4/5 متر بصورت توپُر است. مجهز به دو نوع تيركش دورزن و نزديك زن مىباشد و تيركشهاى آن حالت اریب دارند. قلعه داراى 7 برجك و 2 برج در جلو مىباشد و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشين، عام نشين، باغ و ... بوده است. در سال 1359 ه.ش توسط عده اى ناآگاه به ارزش ميراث فرهنگى كليه ابنيه داخل قلعه تخريب و همسطح شده است تنها حمام قلعه در پايينتر از سطح زمين بصورت ويرانهاى باقى مانده است. حمام داراى تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است از هنرهاى جالب معمارى حمام كاربرد لوله هاى سفالى به اندازه 6 اينچ مىباشد كه به منظور تهويه هواى حمام و تخليه فاضلاب كار گذاشته شده اند. مصالح بكار رفته در حصار ها و برجهاى باقى مانده، خشت خام و آجر 20×30 سانتىمترى و ساروج بوده است طاقهاى آن به صورت 20 سانتى مترى و جناغى بودهاند كه بىنظير هستند. آب موردنياز بوسيله يك رشته قنات وارد قلعه مىشده و پس از ذخيره در حوضخانه ها به منظور زراعت و استفاده در آبيارى باغات كه در شمال قرار داشته اند از آن استفاده مىشده است. در بالاى ديوار از داخل قلعه معبرى به عرض بيش از يك متر در ارتفاع 5 مترى از زمين براى گرد نگهبانان و جان پناهى براى جلوگيرى از ديد خارج تعبيه شده است. در روى جان پناه سوراخهايى (مزقلها) با شيبهاى متفاوت تعبيه شده كه مدافعان از آن محلها بصورت نشسته و يا ايستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آنها خارج مى نمودند. به جز برجهاى دروازه در زير سايه برجها، آسايشگاه سربازان قرار داشته كه برجهاى مذكور نيز مشابه ديوار داراى جان پناه يا مزقل هاى دفاعى با شيبهاى متفاوت بوده اند. قلعه در گذشته داراى 150 اطاق در اندازه هاى مختلف با چهارحياط مجزا بوده است.
موقعیت مکانی قلعه
قلعه دوست محمدخان (ناصريه) در مرکز شهر ایرانشهر در خيابان امام خميني واقع شده است. ایرانشهر در 340 کیلومتری جنوب زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان و در مسیر راه زاهدان- چابهار و کرمان- بم - چابهار قرار دارد.
منابع:
شهرداری ایرانشهر
irandeserts.com
irna.ir
tishineh.com
