مجموعه کاروانسراهای میان دشت

در مسیر یکی از جاده های فرعی جاده ابریشم در ایالت قومس بین میامی و عباس آباد روستای میاندشت واقع شده است . در کنار دهکده میاندشت که در حال حاضر خالی از سکنه می باشد سه کاروانسرای متصل به هم ، سه آب انبار ، یک حمام ، چاپارخانه ، تلگراف خانه وجود دارد که در مجموع به نام کاروانسرای میاندشت نامیده می شوند .

این مجموعه ارزشمند تاریخی که در تاریخ 14 شهریور 1336 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده، از موقعیت و امکانات خوبی برخوردار است که می توان به عنوان یکی از قطب های گردشگری شرق کشور روی آن حساب کرد.

کاروانسرای میان دشت مجموعه ای عظیم است که از سه کاروانسرای متصل به هم تشکیل شده است. در یک کلام،کاروانسرای میاندشت، گوهری گران قیمت در منطقه است.

از سه کاروانسرای مذکور یکی در زمان شاه عباس اول به وسعت 2500 متر عرصه به صورت چهار ایوانی و دو کاروانسرای دیگر مربوط به دوره قاجاریه به صورت چهار ایوانی یکی به وسعت 10 هزار متر و دیگر به وسعت 8 هزار متر عرصه وجود دارد.

این کاروانسرا امروزه شامل سه کاروانسرا است که در امتداد غرب به شرق، در کنار یکدیگر قرار گرفته اند. بر سردر کاروانسرای میانی، کتیبه ای منظوم به تاریخ 1290 است؛ و بر سردر کاروانسرا غربی، کتیبه ای از تعمیرات سال 1291 خبر می دهد.

کاروان سرای غربی این مجموعه از کاروانسراهای شاه عباسی است. بانی دو کاروانسرای دیگر حسین خان نظام الدوله، ایلخانی شاهسون، ملقب به "شهاب الملک" والی خراسان، بوده است. کاروانسرای صفوی را حاجی علی نقی کاشانی در دوره قاجاریان مرمت کرده و کتیبه کاروان سرای میانی به خط "عبدالوهاب" است.

محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، مولف مطلع الشمس در توصیف این سه کاروانسرا نوشته است که در این مجموعه و بیرون آن، بیست هزار نفر می توانند اقامت کنند. جهانگردان و مستشرقان بسیاری در این کاروانسرا اقامت و در سفرنامه های خود به آن اشاره کرده اند. هانری رنه د آلمانی، این مجموعه را بزرگترین کاروانسرای راه مشهد- تهران دانسته و نوشته است که در این کاروانسرا، مانند شهر، دکانهای قصابی و نانوایی و سراجی و غیره وجود دارد و چند دلاک و پینه دوز سر مسافران را اصلاح و پاپوش آنان را تعمیر می کنند. در سفرنامه خراسان و کرمان، تألیفی به سال 1321 آمده که در اینجا تلگراف خانه  دولتی دایر بوده است.

کاروانسرای غربی این مجموعه در دوره صفویان در مسیر جاده ابریشم احداث و برای امنیت آن در برابر حملات راهزنان، دو قلعه و یک چاپارخانه در جوارش بنا شد. در دوره قاجاریان، جاده ابریشم اهمیت گذشته را نداشت؛ ولی کثرت زوار و مسافران مشهد باعث تردد بسیار در این راه بود و کاروانسرای صفوی گنجایش آن جمعیت را نداشت. به همیت علت، کاروانسرای دیگری در سوی شرقی آن ساختند و پس از مدت کوتاهی، فضای میانی این دو خود به کاروانسرایی بدل شد. در دوره معاصر، از کاربرد این مجموعه کاسته شد و به مرور زمان آسیب هایی به آن وارد گردید.

مشخصات معماری کاروانسرای میان دشت
کاروانسرای صفوی میاندشت با مساحتی در حدود 2100 مترمربع کاروانسرایی کوچک محسوب می شود. در این بنا، اسطبلها به دور حجره ها و ایوانها و ایوانچه ها و حیاطی کم وسعت حلقه زده اند. در میانه جبه های حیاط، چهار ایوان قرار دارد. دو ایوان شرقی و غربی در دو سوی محور فرعی حیاط از رخ بام کلی حیاط بالاتر رفته اند و جلوه بیشتری دارند. نزدیکی این دو ایوان بلند به یکدیگر حیاط کاروانسرا را محصورتر می نماید و علاوه بر این، محور شاخصی در امتداد ورودی پدید آورده است.

سردر، که از دیوار بیرونی کاروانسرا جلوتر آمده است و نیز هشتی در ابتدای این محور قرار دارند. در طرفین هر یک از ایوانهای غربی و شرقی، دو ایوانچه وجود دارند. در طرفین هر یک از ایوانهای غربی و شرقی، دو ایوانچه وجود دارد. در چهار گوشه حیاط، ایوانچه هایی به شکل نیم هشت ساخته شده که هر یک با سه حجره مرتبط است.

راه ورود به اسطبلهای پیرامون بنا از ایوانهای شمالی و جنوبی است. بر گرداگرد اسطبلها و بالاتر از کف آنها، غرفه هایی عمیق احداث شده که نقش بارانداز داشته اند. وجود هفت برج مدور در پیرامون کاروان سرا، که آن را به شکل قلعه درآورده است، از نا امنی منطقه در زمان احداث بنا خبر می دهد.

در بخش شرقی مجموعه، کاروانسرایی بسیار بزرگ با مساحتی بیش از 8800 مترمربع واقع است که از قرارگیری ایوانها وایوانچه ها و حجره ها و سپس اسطبلها بر گرداگرد حیاطی وسیع شکل گرفته است. ایوان میانه هر ضلع اندکی رخ بام کلی حیاط را شکسته است.

ایوان های جبهه های شمالی و جنوبی کم عمق اند و در پشت آنها، حیاط های کوچکی با قاعده هشت و نیم هشت قرار دارد. هر یک از این حیاط ها که مشابه آن در دیگر کاروانسرا ها دیده نمی شود، به همراه فضاهای پیرامون خود بخش خصوصی کاملی بوده است. در جبهه جنوبی، سه سه دری بر گرد یکی از این حیاط های کوچک نشسته است که راه آنها از کفش کنهای گوشه های حیاط است.

حیاط پشت ایوان جبهه شمالی، علاوه بر حجره ها و کفش کنها، اسطبلی اختصاصی در کنار خود دارد. بدین ترتیب، این قسمتها چون خانه هایی در مقیاس کوچک، برای خانواده ها بوده است. طرح جبهه شرقی کاروانسرا مشابه دو جبهه شمالی و جنوبی است و در پشت ایوان این جبهه نیز، فضاهای متعددی در پیرامون فضایی مرکزی واقع است، با این تفاوت که فضای میانی این جبهه سر پوشیده است. فضاهای پشت ایوانها در میانه هر جبهه از دیوار پیرامون کاروانسرا بیرون زده و نمای خارجی بنا را از یک نواختی در آورده است. اسطبلهای این کاروانسرا دورادور پشت حجره ها را پوشانده است. بخش اصلی آنها فضاهایی با قاعده مربع -در چهار گوشه حیاط- با چهار ستون در میانه است. بخش میانی این فضاها به صورت سکویی از کف اسطبل بالاتر است که محلی برای اقامت چهارپاداران بوده است. در گوشه جنوب غربی کاروانسرا، این فضای اصلی، ستونهای بیشتری دارد که احتمالا در مرمت های دوره های بعد اضافه شده است. از هر یک از این فضاها، فضاهایی چون دو بازو در امتداد اضلاع کاروانسرا منشعب شده است.

دستگاه ورودی کاروانسرا در میانه جبهه غربی آن قرار دارد. سردر بنا از بدنه این جبهه پیش تر نیامده است؛ اما به همراه ایوانچه های طرفین خود و هشتی و ایوان پشت آن از حجم کلی بنا بالاتر رفته و در نتیجه، بخش متشخصی در بنا ایجاد شده است. هشتی فضایی وسیع با قاعده هشت و نیم هشت است که غرفه هایی در پیرامون آن قرار دارد. در طبقه دوم هشتی نیز، طاق نما و غرفه هایی وجود دارد که برگرد فضای خالی میانه سقف نشسته و به میان هشتی مشرف اند. این فضاها با ایوانچه ها و دیگر فضاهای طبقه دوم سردر نیز ارتباط دارند.

کاروانسرا میانی این مجموعه در واقع حاصل اتصال دو کاروانسرای صفوی و قاجاری است و ورودی این دو کاروانسرا به آن باز می شود. این بنا، که در واقع پیش ورودی این دو بناست، کاروانسرایی ناقص است. صحن بسیار وسیع این بخش از سه طرف با ردیف ایوانچه ها محصور و در ضلع چهارم (غربی)، به کاروانسرای صفوی و قسمتی از قلعه مجاور آن محدود است.

قلعه مذکور امروزه مخروبه و قسمت های کمی از آن بر جای مانده است. این بخش از مجموعه فقط در جبهه جنوبی حجره هایی دارد. ورودی این کاروانسرا، که در واقع ورودی کل مجموعه است، در میانه همین جبهه واقع است. سردر این ورودی از نمای اطراف خود مرتفع تر و ایوان پشت این سردر نیز از رخ بام کلی حیاط بالاتر رفته است. در جبهه ی شمالی نیز، ایوانی در تقابل با ایوان جنوبی قرار گرفته است که دهانه ای وسیع تر و ارتفاعی بیش از ایوانچه های طرفین خود دارد. این ایوان که دقیقا در میانه ضلع شمالی حیاط نیست، شاید راه ورودی بناهای دیگری در این قسمت بوده باشد. بقایای ساختمانی در پشت این ضلع نشان می دهد که فضاهایی دیگر در پشت ایوانچه های این دو جبهه وجود داشته که امروزه از بین رفته است. محمد حسن خان اعتمادالسلطنه، مولف مطلع الشمس به وجود تلگراف خانه در این قسمت اشاره کرده است.

این مجموعه سه آب انبار نیز دارد: دو آب انبار بدون هیچ نظمی در حیاط میانی و سومی در خارج مجموعه، در نزدیک ورودی همین حیاط واقع است. از دو آب انبار حیاط، یکی صفوی است و هم زمان با کاروانسرای غربی احداث شده و دیگری قاجاری است. غلامحسین خان افضل الملک، در سفرنامه خراسان و کرمان آورده که، آب انبار صفوی آب بهتری داشته است.

مرمت و بازسازی
در سال 1374 شمسی، سازمان میراث فرهنگی کشور مرمت این مجموعه را آغاز کرد. در این مرمت، پس از بازسازی دیوارهای خارجی کاروانسرای غربی، پشت بندهای آجری برای آنها ساخته شد.

---

---

منابع
سازمان میراث فرهنگی استان سمنان
tebyan.net
arthut.co
semeniun.blogfa.com