قلعه شوشتر

متن کامل: قلعه شوشتر

یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده ی هسته ی اولیه ی هر شهر، دژ یا قلعه ی نظامی هر شهر باستانی است. دژ نظامی هر شهر معمولاً محل اسکان شاه یا حاکمان محلی هر ولایت است. شوشتر نیز با توجه به اهمیت تاریخی خود همواره بعنوان پایتخت و مرکز استان خوزستان اهمیت ویژه ای داشت.قلعه ی شوشتر علاوه بر مرکزیت سیاسی، بعنوان پایگاهی جهت نظارت بر کارایی سازه های آبی شوشتر ایفای نقش می کرد. دوران سلسله هخامنشی در شوشتر در پرده ای از ابهام قرار گرفته است و تاکنون هیچ گونه آثار مشخصی از این دوره بجا نمانده است، ولی عبور نهر داریون که از یادگارهای دوره ی هخامنشی است، گواه بر اهمیت این شهر درآن روزگار است. در طول تاریخ همواره نام قلعه شوشتر با نام شاپور اول ساسانی گره خورده است. ظاهراً در دوران شاپور پل بند شادروان و قلعه ی مجدداً بازسازی شده است. نهر داریون علاوه ی بر تأ مین آب ساکنان قلعه، اراضی دشت میناب را که از قطبهای بسیار مهم کشاورزی درآن دوران بود آبیاری می کرد. درون قلعه ی پلکانهای متعددی وجود داشت که برخی از این پلکانها برای برداشت آب به نهر داریون منتهی می شد و پلکانهای دیگری نیز از درون عمارتهای قلعه به کت (اتاقکهای صخره ای) زیر قلعه که در ساحل رودخانه قرار دارند منتهی می شدند. این کت ها در هنگام تابستان برای استراحت ساکنان قلعه محیط خنک و مطبوعی را ایجاد می کرد.
محدوده قدیمی این قلعه باستانی از جانب شمال و غرب محدوده فعلی است ولی از جانب جنوب و شرق خندقی آنرا احاطه می كرده كه هنوز مقداری از آثار آن باقی مانده است. این دژ قدیمی با حصار باستانی شهر شوشتر كه آثار آن در غرب و جنوب غربی خندق باشد و رئدخانه های شطیط و گرگر كه از عوامل مهم پایداری شهر و حفظ موقعیت نظامی آن بشمار می رود همچون نقطه عطف و قلب این شهرباستانی محسوب می گردد.

قلعه سلاسل شوشتر دژی است بسیار بزرگ که دارای حیاطهای مفصل و متعدد و سربازخانه‌ها و طویله‌ها و حمام‌ها و شبستان‌ها و برج‌ها و باغچه‌ها و قورخانه و نقاره خانه و حرم خانه و آشپزخانه و قاپی‌های متعدد و حوض‌های بزرگ و حصار و خندق بوده‌است. این قلعه جزء قلعه‌های چند وجهی است و به شکل بیضی بنا شده و در زمان‌های مختلف بازسازی و تعمیر شده است.
این قلعه به همراه 15 اثر تاریخی دیگر شوشتر در نشست سالانه کمیته میراث جهانی یونسکو در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.

اکنون تمامی عمارتهای آن تخریب شده‌اند و جز اتاقهای زیر زمینی، شوادانها و تونلهای داریون چیزی از آن نمانده‌است. متون تاریخی از وجود آن در زمان هخامنشیان حکایت می‌کنند و قلعه تا حدود ۵۰ سال پیش آباد بوده‌است. این قلعه بجز نقش دفاعی که از شهر شوشتر داشته‌است، مرکز کنترل نهر داریون و همچنین محل استقرار والی خوزستان می بوده است. باوجود تخریب قسمت عمده این قلعه، بخش‌های باقیمانده چشمگیر و بسیار دیدنی هستند. مادام ژان دیولافوآ باستان شناس معروف اعزامی دولت فرانسه در سال ۱۸۸۱م در باره قلعه می‌گوید: «قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است، و در روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. در پای این کوه هم یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور می‌کند، و ساختمانها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی مانده‌اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می‌سازند.»

قرنها است که حماسه ی مقاومت دلیرانه ی هرمزان حاکم ایرانی درب مقابل اعراب در درون این قلعه همچنان در اذهان مردم باقی است. این سردار ایرانی به مدت یک سال درون قلعه ی سلاسل شوشتر در مقابل سپاه اعراب مسلمان مقاومت نمود. و در پایان تراژدی، شخصی به اعراب راه مخفی نفوذ به قلعه را نشان داد. این دژ شهر عظیم دارای چندین حیاط، اسلحه خانه، سربازخانه، حمام، عمارت حاکم، نانوایی و آسیاب بود.

برج‌های این قلعه به صورت مدور بوده و در دوران اخیر دارای تأسیتاتی از قبیل نانوایی، اصطبل، حمام، سربازخانه، اسلحه‌خانه، آشپزخانه و حیاط‌های متعدد بوده است.
در دوران قاجار توسط والی خوزستان عمارتی حکومتی در سمت شمال این قلعه در 3 طبقه ساخته شده است. در زیر این قلعه ظاهراً 5 شوادان بزرگ بوده که با شوادان‌های سطح شهر در ارتباط بوده است.
شوادان بزرگ قلعه که در دوران نظام السلطنه مافی در سال 1307 بازسازی و مرمت شده به چشم می‌خورد. کف و دیوارهای آن توسط کاشی‌های آبی رنگ تزئین شده و در بالای سی‌سرای نزدیک شوادان یک بادگیر قرارداشته که روی تونلی از زیر قلعه رد می‌شده قرار داشته است.
در قسمت بالای این شوادان 3 سی‌سرا بزرگ قرار دارد که کار تهویه هوا را انجام می‌داده و ظاهرا بزرگان نظامی در این شوادان در تابستان استراحت می‌کرده اند.
در قسمت شمالی‌تر این قسمت یک عمارت 3 طبقه بزرگ قرار داشته که قسمت‌های زیرین بزرگتر از دیگر طبقه‌ها بوده و بالاترین طبقه ظاهرا تماشاخانه بوده و حوض بزرگی در میان آن قرار داشته است.
این قلعه بجز نقش دفاعی که از شهر شوشتر داشته‌است، مرکز کنترل نهر داریون و همچنین محل استقرار والی خوزستان بوده است. باوجود تخریب قسمت عمده این قلعه، بخش‌های باقیمانده، دیدنی هستند.

قلعه سلاسل بارها مرمت شده است. یک بار به دست فتحعلی خان پسر واخشتوخان در قرن 11 هجری و دفعه دیگر در سال 1237 به دست محمد علی میرزای دولتشاهی.
همچنین بار دیگر به امر نظام السلطنه حسینقلی خان مافی در سال 1307 مرمت کامل شده است. در دهه 40 باقیمانده قلعه را ویران کرده‌اند و از مصالح آن در قسمت غربی قلعه ساختمان ادارات دارائی قند و شکر و غله و دخانیات احداث شد.
اين قلعه ي تاريخي بارها مورد بي مهري افراد مختلفي قرار گرفته است اگر چه اين دژ عظيم در مقابل بسياري از دشمنان داخلي و خارجي سرسختانه مقاومت نموده ولي متاسفانه در دهه 40 رئيس اداره ي دارايي شوشتر عمارت ها و ساختمانهاي درون قلعه را ويران و از مصالح قلعه براي ساخت اداره ي دارايي استفاده كرد. از قلعه ي سلاسل در حال حاضر چيزي جز يك يا چند ويرانه باقي نمانده است. شوادان قديمي آن كه داراي كورهاي ارتباطي متعددي با بناهاي شاخص شهر(بقعه بر ابن مالك و...) دارد و كاملا مسدود شده است. در اوايل انقلاب ورودي شوادان قلعه و تمام تونلها و راههاي مخفي آن نيز توسط نيروهاي امنيتي شهر براي جلوگيري از تبديل شدن اين اماكن به محيط هاي غير اخلاقي مسدود شده است.
سطح اين قلعه پوشيده از سفالهاي متعددي است كه يادگار گذشته ي پنهان اين بناست و بجاست كه با بررسي دقيقتر به بسياري از سوالات بي جوابي كه در مورد اين شهر تاريخي است جواب داد.

در زير قلعه سلاسل در ضلع شمال و غربي و بر حاشيه شطيط نمونه اينگونه فضاها بسيار است و هم اكنون در فصل تابستان از آنها استفاده مي گردد و ساختن آنها در دوره هاي مختلف انجام گرفته است و همه آنها در اختيار ساكنين قلعه بوده و ايجاد خندق در جبهه جنوبي قلعه سلاسل دسترسي به آنها را براي عموم غير ممكن مي ساخته است. در ساخت اين فضاها تا آنجا كه ممكن بوده از سنگ طبيعي استفاده كرده اند و جاهائي كه غير منظم بوده است ايجاد ديوارهاي الحاقي آنها را به طرح هندسي در آورده اند. سقف اين فضا را سنگ كوه تشكيل مي دهد و هر كجا كه سنگ در اثر آب باران سوراخ شده و يا بيم ريزش مي رفته است بوسيله طاق هاي آجري گهواره اي و دور چين آنرا پوشانده يا تقويت كرده اند.
نهرهاي آب و اطاقهاي موجود در زير قلعه و در دو سوي شمالي و غربي قلعه سلاسل چنان ارزشي به اين قلعه باستاني داده است كه برقدرت و اهميت آن بسيار مي افزايد.
در تواريخ و تذكره ها نوشته اند كه جلوي قلعه سلاسل ميدانهاي وسيع بوده كه حتي در مواقع ضرورت انعام ومواشي اهل قراي نزديك را در آنجا جاي مي داده اند
در بررسي در سطح قلعه مي توان آنچه را كه به آن اشاره شده ديد. هنوز آثار حوضها و اطاق ها و شبستانها و حصار آن پا بر جاست.
در بررسي اين قلعه شبستان (شوادان) پلكانهاي متعدد مشاهده مي شد كه هنوز سالم مانده حتي نورگيرهاي ان قابل استفاده و با پاك كردن آوار و تعمير آن ديده باز ديد كنندگان بدرون آن كه در حدود 20 متري عمق زمين كنده شده است خيره مي گردد. بر حاشيه مافاريان هنوز آثار پنجره ها و درها پا برجاست. آثار اطاق هاي كوچك در رديفهاي منظم چگونگي سربازخانه اي را به نظر مي آورد. كف پوش حياط آن پديدار است. چند اطاق آن با اينكه از خاك پر شده هنوز پا برجاست.
در شمال قلعه سلاسل جهت دسترسي به آب داريان پلكان سرپوشيده اي درون سنگ كنده اند كه به يكي از مجرا هاي آبرساني نهر داريان مربوط مي شود. از طريق اين پلكان آب مصرفي قلعه در مواقع ضروري تأمين مي شده است.
آثاريكه در سطح آزاد قلعه سلاسل باقي مانده همگي به دوران اسلام تعلق دارد. و از دوره ساساني فقط ديوارهاي شمالي قلعه را مي توان به حساب آورد. ديوارهاي نامبرده بر حاشيه مافاريان ديده مي شود قلعه سلاسل بارها رو به ويراني نهاده و تعمير شده است. يكبار به دست فتحعلي خان پسر واخشتوخان در قرن 11 هجري و بارديگر در سال 1237 بدست محمد علي ميرزاي دولتشاهي بار ديگر به امر نظام السلطنه حسينقلي خان مافي در 1307 مرمت كامل شده است. در دهه 40 باقيمانده قلعه را ويران كرده اند و از مصالح آن در قسمت غربي قلعه ساختمان ادارات دارائي قند و شكر و غله و دخانيات احداث گرديد كه اين ويراني بزرگترين صدمه را به آثار باقيمانده زد و سبب شد كه فقط قسمتهائي از طبقه اول بناها باقي بماند