حرم امام رضا (ع)

متن کامل: حرم امام رضا (ع)

بنای حرم در طول تاریخ و به‌تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به‌وجود آمدن فضای كنونی حرم، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره‌ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته‌اند كه نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا (علیه السلام) جاودانه كرده‌اند. هر كاشی و سنگی كه بر دیوارهای حرم جای گرفته، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشان حضرت رضا (علیه السلام) دارد. تاریخ موجود در كتیبه‌‌های حرم، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می‌دهد.

با شهادت امام رضا (ع)در سال 203هجری قمری پیکر پاک آن حضرت را در کنار قبر هارون الرشید که به بقعه هارونی مشهور بود به خاک سپردند . این عمارت در میان خانه باغ بزرگ و مصفایی قرار داشت که محل حکمرانی مالک آن "حمید بن قحطبه طایی"والی توس بود.

سامانیان؛ اولین آبادگران
به روایت تاریخ، بوبكر شهمرد، از پیشكاران نوح بن منصور سامانی، شهادت‌گاه علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، امام هشتم شیعیان را آباد كرد.
به گفته ابن بابویه، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه، از امرای عهد سامانی، در دوران امارتشان نسبت به مرقد مطهر امام (علیه السلام) كمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند.
در اوایل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله دیلمی، مرقد منور امام (علیه السلام) به سبك آن زمان تعمیر و تزیین شد.

غزنویان؛ یادگاران مسجد بالاسر
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را كه مرقد علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و رشید در آن دوران است، پس از تخریبی كه پدرش سبكتكین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد كرد.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در كنار حرم مطهر كرد. مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است.

نقاره خانه
از جمله اماکن مهم و تاریخی حرم مطهر نقاره خانه است که اکنون بر روی ایوان شرقی صحن انقلاب قرار دارد بنابر شواهد تاریخی نقاره زنی در آستان قدس از دوره غزنویان مرسوم گردیده و در قرون پس از آن ادامه یافته است بنا به رسم قدیم در طول سال به استثنای محرم و صفر ،در هر شبانه روز ،دو نوبت دقایقی قبل از طلوع و غروب آفتاب و ولایت ائمه اطهار (ع)به استثنای شهادت ها ،نقاره با طنین خاصی نواخته می شود.افزون بر اين، هنگامى كه حادثه خاصى رخ دهد كه مردم شادمان گردند و جشنى همگانى پديد آيد، نقاره نوازان بر فراز نقاره خانه مى روند و بر طبل ها مى كوبند و در شيپورها مى دمند.هر گاه در آستان امام هشتم (ع) بيمارى شفا يابد و به خيل شفايافتگان آستان حضرتش افزوده شود، به منظور اعلام همگانى و اظهار سرور و شادمانى ، نقاره ها را به صدا در مى آورند. نقاره زنان هفت نفر هستند كه سه نفرشان بر طبل مى كوبند و چهار نفر در شيپور مى دمند.

سلجوقیان؛ اولین گنبد
در این دوره اولین گنبد بر روی بقعه ساخته شد.گنبد بزرگ و درخشانی است که بر فراز حرم امام رضا (ع)قرار دارد بزرگترین نماد شاخص و مظهر مشهد مقدس به شمار میرود.ارتفاع آن از کف تا بالای گنبد 20/31متر است.کتیبه بزرگی به صورت یک نوار گنبد را دور میزند این کتیبه به خط«علیرضا عباسی»است.گفته شده است که نخستین گنبد به دستور سلطان سنجر سلطان سلجوقی و به اهتمام وزیرش "شرف الدین قمی "بر فراز مضجع شریف بنیان گردید .در عهد صفویه ابتدا شاه طهماسب (930تا984ق)گنبد را مطلا کرد و سپس شاه علاس اول (996تا1038ق)ساقع گنبد را با خشت های طلا پوشاند.

خوارزمشاهیان؛ دوران كاشی‌‌های سنجری
در دوره خوارزمشاهیان، كاشی‌كاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت. در اوایل قرن هفتم هـ.ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با كاشی‌‌های ممتاز معروف به كاشی سنجری تزیین شد. اكنون این كاشی‌‌ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (۶۱۲) در حرم موجود است.
به‌علاوه در این دوره، اطراف در پیش روی مبارك، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ، با كتیبه‌ای از كاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد. در این كتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (علیه السلام) تا حضرت امیرالمؤمنین (علیه السلام) مكتوب شده ‌است.

تیموریان؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در
عهد تیموری، دوران پربار و با شكوهی از نظر معماری حرم به‌شمار می‌رود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گوركانی، بانی معروف مسجد گوهرشاد، در این دوره زندگی می‌كرد. از آثار مهم این دوره، بنای باشكوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر كه متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اكنون جزء رواق دار الولایه است، هم به این دوره مربوط می‌شود. همه این بناها مربوط به دوران حكومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است.
از آثار دیگر عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است كه به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، بین سال‌‌های ۸۸۵ ـ ۸۷۵ هـ.ق ساخته شد.

عهد صفویه؛ دوران طلاكاری
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می‌رود. طلاكاری گنبد و گلدسته، ساخت اولین ضریح مرقد منور، رواق‌‌های توحیدخانه، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی، همه مربوط به این دوره است. شاه طهماسب، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی، از جمله شاهانی بودند كه در این دوره با اقدام‌های اساسی خود، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت كردند. شاه طهماسب صفوی در سال ۹۳۲ هـ.ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته كرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال ۹۵۷ هـ.ق كرد. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته كنار گنبد را هم طلاكاری كرد.

در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان‌‌ها و حجره‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و كاشی‌كاری آن كرد.
در سال ۹۹۷ هـ.ق كه عبد المؤمن خان ازبك اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد كرد، شاه عباس اول در سفری كه به مشهد آمد، مجدداً گنبد را طلاكاری كرد. این كار در سال ۱۰۱۶ هـ.ق پایان یافت. علیرضا عباسی این جریان، یعنی آمدن شاه عباس و طلاكاری گنبد را با خط ثلث در كتیبه كمربندی گنبد خطاطی كرده است.
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلاكاری مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال ۱۰۸۴ هـ.ق آسیب دیده و فرو ریخته بود، اقدام كرد. طلاكاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی كتیبه شده است.

به گزارش ابن بطوطه در حدود سال 730ه.ق اولین ضریح چوبی-فلزی بر روی مضجع شریف حضرت رضا (ع) ساخته شد و دومین ضریح متعلق به سال957ه.ق در عصر صفویه بوده است. در دوره های پس از آن نیز ضریح هایی در سال 1160و 1238ه.ق و1338ه.ش جایگزین آن گردید.

دوره افشاریه؛ سقاخانه اسماعیل طلا
در وسط صحن انقلاب ،سقا خانه ای با کتیبه ای مطلا از دوران سلطنت نادر شاه افشار است به همین دلیل آن را سقا خانه نادری نیز میگویند بنابر متون قدیم ،بین سالهای 1144تا 1145هجری قمری به دستور نادر شاه افشار سنگابی را یکپارچه از سنگ مرمر با ظرفیت سه کر ٰاز هرات به مشهد آوردند و شخصی به نام استاد اسماعیل طلا کار را بر فراز سنگاب پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل بنا نهاد و آن را طلا کاری کرد .سقف گنبدی شکل سقا خانه بر روی پایه هایی از سنگ مرمر کنده کاری شده و کاشی قرار دارد و سطح آن از بالای کاشی پایه ها با خشت های مطلا و پیرامون آن با اسما الله تزئین شده است.این سقا خانه در سال 1347ه.ش تجدید بنا شده است.

دوره قاجاریه؛ دوران آینه‌كاری
دوره قاجاریه هم از نظر معماری، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌رود. بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است. در این عهد، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد. در همین دوران، كاشی‌كاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد. علاوه بر این، در سال ۱۲۷۵ هـ.ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌كاری روضه منوره كرد و در همین دوره بود كه رواق‌‌های توحید خانه، دار الحفاظ و دار السیاره آینه‌كاری شد.

شكوه گسترش حرم بعد از انقلاب در یك نگاه
شاید كم سن و سال‌‌ها فلكه قدیم حضرت را زیاد به خاطر نیاورند، زمانی كه حریم حرم خیلی كمتر از الآن بود و دور تا دور فلكه حضرت را حجره‌‌های كوچك بازاری‌‌ها فرا گرفته بود. اما مشهدی‌‌های با سابقه و قدیمی حتماً آن سال‌‌ها را به یاد می‌آورند. آن‌‌ها وقتی خاطرات سی سال پیش‌شان را با الآن مقایسه می‌كنند، می‌بینند خیلی چیزها تغییر كرده است.
حقیقتی كه همه زائران دور و نزدیك حضرت رضا (علیه السلام) هم به آن معتقدند، این است كه حرم از بعد از انقلاب به این طرف، چیز دیگری شده است؛ با شكوه‌تر و وسیع‌تر.
افزایش تصاعدی زائران، عدم گنجایش فضاهای باز و سرپوشیده حوزه حرم و رواق‌‌ها، عدم سهولت زیارت و آمد و رفت انبوه زائران و ...، آستان قدس رضوی را وا داشت به راه‌‌هایی فكر كند كه ضمن در نظر گرفتن مسائل اجتماعی، فرهنگی زیارتی و خدماتی، بهترین و آرام‌ترین فضاهای لازم برای زیارت و نیایش زائران فراهم شود.
با عنایت تولیت عظمی آستان قدس رضوی، روند احداث فضاهای زیارتی، فرهنگی و خدماتی به‌سرعت افزایش یافت، به‌گونه‌ای كه طی سال‌‌های اخیر، حجم عملیات اجرایی بالغ بر پنج برابر بناهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است. زیربنای اماكن در طول ۱۲ قرن، حدود ۱۲ هكتار بود، در صورتی كه از پیروزی انقلاب اسلامی تاكنون به ۹۰ هكتار رسیده است. احداث بناهای سرپوشیده و فضاهای باز جدید، همراه با توسعه و ترمیم بناهای گذشته، از رویكردهای اصلی این ساخت و سازها بوده، ضمن این‌كه آستان قدس رضوی در این سال‌‌ها از توسعه فضاهای فرهنگی هم غافل نمانده است.
با احتساب تلاش‌‌های اخیر، از آغاز پیدایش حرم تاكنون، ۲۶ بنای سرپوشیده به نام رواق، ۹ فضای باز به نام صحن و ۴ مدخل ورودی به نام بست در اطراف مضجع شریف رضوی ساخته شده است.

ساخت ضریح فعلی در سال 1372ه.ش به امر تولیت آستان قدس رضوی با طرحی از استاد فرشچیان آغاز شد .ساختار این اثر با ترکیبی از آهن ،فولاد ،چوب گردو،پوشش طلا و نقره و آراستگی های منحصر به فرد در نهایت استحکام به وزن 12تن و ابعاد 73/3و 78/4با بلندی چهار متر در مدت هفت سال پایان یافت.ضریح مطهر جدید حدود ۱۲ تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره‎ای و طلایی آن و اتصال روکش‎های بدون پیچ یکی از ویژگی‎های این ضریح است.