«قرن‌ها پیش اینجا زندان هارون الرشید بوده است»، «این مکان آتشکده‌ای متعلق به دوران پيش از اسلام است»، «امام موسی کاظم (ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاهچال زندانی بوده و شکنجه شده اند!».
اینها اظهارات کارشناسی درباره اثری تاریخی مربوط به دوران صدر اسلام یا پيش از اسلام نیست، بلکه گوشه ای از نظرات مردم در بازدید از هارونیه توس است که تنها به دلیل نزديكي با نام هارون الرشید خلیفه عباسی، شُبهه زیادی در ذهن عامه مردم ایجاد می کند.
هارونیه، بنايى ناشناخته و پر رمز و راز و يگانه اثر برجاى مانده از شهر باستانى طوس است. هارونیه بنایی آجری و مربع‌شکل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهار شاه‌نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی است که تمامی این قسمت ها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل‌شکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، روبه‌روی ایوان هارونیه طراحی و ساخته شده است.
بقعه یا گنبد هارونیه در فاصله ۲۰ کیلومتری شمال شرقی مشهد و در کنار جاده نزدیک به آرامگاه فردوسی واقع شده است. هارونیه نام بنایی تاریخی و قدیمی‌ترین بنای به جا مانده از شهر توس است که هم اینک در زمره آثار ثبت شده توسط سازمان میراث فرهنگی ایران قرار دارد. هارونیه به سبک معماری آذری بنا شده است.
هارونیه مرتفع ترین ساختمان قدیمی موجود در شهرک تاریخی توس است که از آجر و ماسه و گچ ساخته شده است. مردم عادی به خاطر شباهت اسمی این بنا، آن را به هارون الرشید نسبت می دهند. ولی در واقع این گفته ها افسانه ای بیش نیست، زیرا هارون الرشید در سال ۱۹۳ هجری که قصد سفر به ترکستان را داشت در بین راه بیمار شد و در سناباد توس درگذشت و فرصتی برای ساخت چنین بنایی نداشت.
ویژگی های معماری
بنای هارونیه شباهت زیادی به چهار طاق های دوره ساسانی دارد. ورودی اصلی بنا در قسمت جنوبی و دو ورودی دیگر در قسمت شرقی و غربی ساختمان است. در مرکز بنا صحن مربع شکلی است که گنبدی دو لایه دارد. در قسمت شمالی آن محرابی گچبری جلب توجه می نماید و در طبقه فوقانی اتاق هایی است که شبیه مقبره سلطان سنجر و مقبره محمد خدابنده است. تحقیقات اخیر نشان داده است که هارونیه صرفاً به خاطر آرامگاه بنا شده و خانقاهی است که در سده های ۷ و ۸ هجری هم پهلو با یک بنای مذهبی دیگر بر روی خرابه های ابنیه کهن ساخته شده است. ارتفاع گنبد از كف بنا26متر، ارتفاع ايوان 21 متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمت شمالى 11 متر، طول و عرض گنبدخانه 12×12 متر و ارتفاع كمر پوش بنا از كف 9 متر است. داراى يك ورودى در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزيينات كاشى و به طور كامل آجری و نیز گنبدخانه اى كه در سطح وسيعى پوشيده است.
چهار پلكان مارپيچ در گوشه ها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنس كاري هايى مربوط به دوره تيمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه ديده مىشود. قاعده مدور گنبد كه بيشتر در دوره هاى پيش فقط به صورت هشت گوشه برهنه اى بود، داراى رواق هايى است كه دهليزهاى آنها با آجرچينى هاى مشبك تزيين شده و بدين طريق بدون اينكه چيزى از سادگى كل بنا بكاهد، صلابت حجم آن را تعديل كرده است.
این بنا از نظر عظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی در کف و گنبد، دارای معماری خاص است.
مکانهای مشابه
بقعه هارونيه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع و جورش بنايى بسيار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به ياد مىآورد. اين دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبليه) در كرمان كه از بناهای قرن هفتم ه.ق است مشابه هستند و مهمتر از آن شباهت آن به آثار تاریخی دوره ساسانى بیشتر است. بناى طوس اگرچه كوچكتر است در تناسب با وقارش به آرامگاه الجايتو شباهت زياد دارد.
شيارهاى عمودى كه به نما ظاهرى نيرومند مىدهد سرمشق آن در گنبد سلطانيه است و پاره اى از اسپرهاى گچبرى مقبره بايزيد در بسطام را به خاطر مىآورد. درباره شباهت هارونيه با مقبره سلطان‌سنجر و گنبد سلطانيه مىتوان چنين گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبدخانه به گنبدى كه در بالاى آن قرار گرفته به طرز زيبايي توسط دهليزهاى گوشه اى كه سه كنجها را پنهان ساخته انجام پذيرفته است و اين حسن عمل برخلاف گنبدهاى اوليه سلجوقى است كه در آنها سه كنجها به صورتى ناهنجار از بيرون نمايان است.
در حفاري هايى كه به سال 1354 در اين بنا صورت گرفت، ضمن پيداشدن سفال هاى مربوط به دوران سلجوقى، تيمورى و صفوى، جرز بسيار قطورى از سنگ و ملاط ساروج كه يادآور پى بناى آتشكده هاى ساسانى است، مشاهده شد و آثار به دست آمده نشان مي دهد كه پى اين بنا سابقه اى طولانی دارد.
درباره هدف از احداث بنا و كاربرى آن نيز اختلاف نظر وجود دارد. برخى اين مكان را مدرسه يا خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالى مىدانند (قرن ششم) و برخى ديگر آن را مسجدى مىدانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روى آتشكده ساسانى ساخته شده است. از آنجا كه در قسمت شمالى بنا يك رديف اتاق ديده می شود، اين تصوردر ذهن بيننده شکل میگیرد كه اين مكان بايد محل تدريس و علم آموزی باشد. با اين فرضيه میتوانيم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دريابيم؛ چراكه امام محمد غزالى پس از آنكه تدريس در نظاميه بغداد را نپذيرفت در طوس ماند و همان‌جا خانقاهى براى صوفيان و مدرسهاى براى طلاب داير كرد و شبانه روز خويش را به عبادت خدا و خدمت به خلق مىگذراند. و ی در طابران طوس كه موطن وى بود، بدرود زندگى گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پايان مرمت ساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى، سنگ مقبره اى به عنوان يادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصب كرده است. با این وجود برخی نیز بر اساس دلایلی این فرضیه را رد کرده اند که این مکان مربوط به امام محمد غزالی باشد.
موزه تخصصی معماری استان خراسان رضوی به تازگی در محل این بنا احداث شده و از این طریق نمونه هايي برجسته و بارز از معماري ايراني، در معرض ديد علاقه مندان قرار گرفته است. همچنين در فضاي بيروني و پيراموني هارونيه، سنگ هاي آرامگاهي به نمايش در مي آيند كه شامل تعدادي سنگ قبر از روستاها و شهرهاي اطراف و نمونه هايي از حجاري و سنگ تراشي هستند.
منابع
citypedia.ir
fa.wikipedia.org
yjc.ir
