پناهگاه حیات وحش شیراحمد

پناهگاه حیات وحش به محدوده ای از منابع طبیعی اعم از جنگل، مرتع ، کوهستان، دشت و آبهای جاری درآنها اطلاق می شود که دارای زیستگاههای طبیعی نمونه وشرایط اقلیمی خاصی برای جانوران وحشی بوده و به منظور حفظ و احیاء گونه های نادر گیاهی و جانوری تحت حفاظت قرار می گیرند.

پناهگاههای حیات وحش که از سال ۱۳۶۱ به منظور مقابله با عوامل تخریب و حفظ و احیای بخشی از اراضی موجود در برخی از مناطق ایجاد شد، با توافق سازمان جنگلها و مراتع ۲۰ درصد از آنها ممنوع التعلیف اعلام شده اند.

پناهگاه حیات وحش شیراحمد در سال  ۱۳۷۵به عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی گردید.

براساس ارزیابی های به عمل آمده در اردیبهشت ماه سال ۱۳۸۱شایسته احراز عنوان پناهگاه حیات وحش شناخته شد.

این پناهگاه ترکیبی از مناطق دشتی و تپه ماهورهای پست با بافت کویری می باشد.

به دلیل برخورداری از ویژگیهای اکولوژیکی و گونه های منحصر به فردی مانند گورخر، جبیر، کاراکال، هوبره و زاغ بور ارزش زیستی بسیار بالایی دارد.

موقعیت و ویژگی جغرافیایی
منطقه شیراحمد در ۵ کیلومتری جنوب شرقی سبزوار واقع شده و حداکثر ارتفاع آن ۱۳۸۱متر در کوه آوش و حداقل ارتفاع ۹۱۵ متر در منتهی الیه غرب پناهگاه و در محل خروجی حاشیه کال شور می باشد.
از نظر موقعیت نسبی با شهرستان نیشابور ۷۵ کیلومتر و با شهرستان بردسکن ۹۰ کیلومتر فاصله دارد.
قرار گرفتن بین دوراه ترانزیتی سبزوار– مشهد و سبزوار– بردسکن با فاصله کمتر از ۲ کیلومتر موقعیت ویژه ای را ایجاد نموده تا ارزشهای آموزشی- پژوهشی و تفرجگاهی آن بیشتر مورد توجه مردم قرارگیرد.
تنها روستای مسکونی داخل پناهگاه «چشمه آوش» می باشد که ۲۳۵ نفر جمعیت  دارد. روستای یحیی آباد نیز در جنوب شرقی مرز پناهکاه با ۹۸۶ نفر جمعیت قرار گرفته است.
وسعت منطقه ۲۲۰۰۰  هکتار است که بین مدارهای ْ36 تا '11  ْ36 شمالی و  نصف النهارهای ׳۴۲ ْ۵۷  تا ׳۳۰  ْ۵۸ شرقی واقع شده است.
رودخانه  کال شور به طول ۳۰  کیلومتر تمامی مرز شمالی منطقه را در بر می گیرد، که خود با ایجاد میکرواکوسیستم های کوچک پذیرای چندین گونه پرنده و آبزیان مختلف شده است.

شرایط اقلیمی حاکم بر منطقه شیر احمد
این منقه از اقلیم خشک و کویری با نوسان زیاد درجه حرارت برخوردار است.
میانگین درجه حرارت سالیانه معادل ۱۷ درجة سانتیگراد و مجموع بارندگی سالانه ۱۸۵ میلیمتر می باشد.
حداکثر بارشها در زمستان اتفاق می افتد و  ۴۸ درصد کل بارندگیها را به خود اختصاص می دهد.
رطوبت نسبی سالیانه  ۴۲/۵ درصد گزارش  شده که در دی ماه به 68 درصد و در مرداد ماه به ۲۸ درصد می رسد. تبخیراز سطح آزاد آب سالیانه ۲۳۱۸میلیمتر می باشد که حداکثر در مرداد ماه ۴۳۸/۵  میلیمتر و حداقل در دی ماه ۱۷ درجه گزارش شده است.
باد غالب شرقی و متوسط وزش سالیانه آن در حدود ۷/۲ متر بر ثانیه می باشد.

منابع آب شیر احمد
منطقه شیر احمد به دلیل ساختار زمین شناسی و شرایط اقلیمی حاکم بر آن از چشمه های پرآبی که در تمام طول سال جریان داشته باشد برخوردار نیست.
رودخانه کال شور که مرز شمالی منطقه را در بر می گیرد تنها منبع آبی دائمی منطقه می باشد که در سالهای پر آبی از دبی پایه نسبتا خوبی برخوردار است و علاوه بر اینکه مورد استفاده وحوش منطقه قرار می گیرد همه ساله پذیرای صدها پرنده مهاجر نیز می باشد.
رودخانه کال شور و سه چشمه فصلی به نامهای بلوری، خیرآباد و آوش از منابع طبیعی تامین آب در منطقه هستند.
چشمه آوش با دبی2 لیتر برثانیه مهمترین منبع تأمین آب منطقه است که مورد استفاده اهالی روستای آوش قرار می گیرد. از دیگر منابع تأمین آب منطقه یک دستگاه تلمبة بادی است که برروی یک حلقه چاه حفر شده و در محدودة مرکزی منطقه قرار گرفته است.
علاوه بر آن چند حلقه چاه   نیز در داخل منطقه وجود دارد که در زمان نیاز، آب آنها به وسیله دست به آبشخورهای احداثی تخلیه شده و مورد استفاده وحوش قرار می گیرد.

زمین شناسی و خاک شناسی منطقه شیر احمد
با توجه به ساختار و شکل زمین که عمدتا به صورت دشت همراه با تپه ماهورهای پست و بلند می باشد از نظر زمین شناسی دارای تشکیلات گسترده ای نمی باشد.
قدیمی ترین نهشته های منطقه مربوط به دوران دوم زمین شناسی می باشد که شامل ماسه سنگ، سیلت های رسی، مارن و آهکهای خاکستری تا سبز خاکستری می باشد.
رسوبات عهد حاضر نیز شامل پادگانه های آبرفتی قدیم و جدید و مخروط افکنه ها و کفه های رسی و تپه های ماسه ای است که در منطقه گسترش فراوان دارد.

پوشش گیاهی منطقه شیر احمد
منطقه شیر احمد از نظر رویشی بخش کوچکی از منطقه ایرانی- تورانی می باشد که سیمای کلی رستنیهای موجود در آن با تعاریفی که در مورد اقالیم خشک بیان شده یعنی نزولات جوی کمتر از 200 میلیمتر و تبخیر و تعرق بالا مطابقت دارد.
تمامی منطقه شیر احمد که ارتفاعی بین ۹۱۵ تا ۱۳۸۱ متر از سطح دریا را شامل می گردد، حالت نیمه بیابانی داشته که کمی مقدار بارندگی و طولانی بودن فصل خشک و نوسان شدید حرارتی از وجوه مشخص آن می باشد.
رستنیهای موجود در این ناحیه بیشتر تحت تاثیر عامل خاک وتوپوگرافی، اغلب گونه های شور پسند از خانواده سلمه، تره، بهمنی، غلات و گز را شامل می شود.
گونه های اراضی شنی را haloxylon و astragalaus   و در اراضی شور و قلیاییseiditzia  و salsola گونه های غالب را تشکیل می دهند.
تنوع و پراکنش رستنیهای منطقه زیاد و ازشاخص ترین رستنی ها می توان به درمنه اشاره کرد.
به طور کلی در این منطقه سه تیپ عمده گیاهی قابل مشاهده می باشد که دارای ۴۷ گونه گیاهی قابل تشخیص می باشند.

تنوع جانوری پناهگاه حیات وحش شیر احمد
مهره داران منطقه اعم ازپستانداران، پرندگان و خزندگان مورد شناسایی قرارگرفته اند، ولی مطالعه در مورد سایر رده ها و راسته های بی مهره هنوز انجام نگرفته است.

 الف) خزندگان
پوشش گیاهی منطقه به علت قرق چندین ساله از وضعیت مطلوبی برخوردار است که زیستگاه مناسبی را برای انواع خزندگان فراهم آورده است.
بطوریکه هم اکنون 15 گونه از راسته سوسمارها و 11 گونه از راسته مارها در این منطقه زندگی می کنند.

ب) پرندگان
در میان مهره داران پرندگان به دلیل دارا بودن قدرت پرواز، تحرک و جابجایی در سطح وسیع، بزرگترین خانواده مهره داران را به خود اختصاص داده اند بطوریکه 502 گونه پرنده در فصول مختلف سال مشاهده شده که در حدود 6/46 درصد مهاجر و 6/1 درصد مهاجرعبوری و بقیه بومی منطقه هستند.
از پرندگان خانواده مرغابیهای سرسبز، خوتکا، آنقوت و از خانواده حواصیلها  بوتیمار، اگرت بزرگ و حواصیل خاکستری همه ساله در قسمت کال شور برای زمستان گذرانی مهاجرت می کنند.
60 گونه پرنده از خانواده های مختلف در منطقه مشاهده شده اند که در این میان «هوبره» به عنوان یک پرنده بومی از اهمیت بالایی برخوردار است.

ج) پستانداران
پستانداران تکامل یافته ترین موجوداتی هستند که بیشترین سازگاری را با محیط های مختلف پیدا کرده اند.
این گروه از جانوران در شرایط آب وهوایی مختلف قادر به ادامه زندگی می باشند،به خصوص اگر غذا، آب و امنیت آنها تأمین شده باشد.
منطقه شیر احمد به علت قرق چند ساله یکی از زیستگاههای بسیار خوب آهو و پرورش جبیر در ایران محسوب می شود، بطوریکه در سال 1381 بیش از 1000 رأس آهو در این منطقه سرشماری شده است.
هم اکنون در منطقه 10 گونه از راستة جوندگان و 6 گونة گوشتخوار و 3 گونه زوج سم (آهو، جبیر و گراز) شناسایی شده است.

عوامل تهدید کننده پناهگاه حیات وحش شیر احمد
با توجه به شرایط جغرافیایی و محدودیت منابع آب عمده ترین عوامل تهدید در این منطقه را می توان در موارد زیر خلاصه نمود.
۱- چرای دامهای بومی روستاهای اطراف محدوده که با مدیریت صحیح می توان تبعات منفی ناشی از آن را با توجه به آسیب پذیری و شرایط حساس اکولوژیکی منطقه کاهش داد.
۲- شنهای روان که با حرکت خود پوشش گیاهی و به تبع آن تغذیه وحوش را تحت تأثیر قرار می دهد و با اجرای طرح تاغ کاری می توان از این روند جلوگیری نمود.
۳- از مهمترین عوامل تهدید کننده وحوش کمیاب در خارج از منطقه و طی شب یعنی زمانی که جهت تعلیف به خارج از پناهگاه مهاجرت می نمایند شکار غیر مجاز می باشد. که با تقویت پوشش گیاهی در منطقه می توان به این امر پایان داد.
۴- کشاورزی که در داخل منطقه محدود به کلاته ای کوچک به نام شیر احمد می باشد که  لازم است نسبت به خرید آن اقدام فوری صورت گیرد.

اهمیت اکوتوریستی منطقه شیر احمد
در حال حاضر مدیریت پناهگاه حیات وحش شیر احمد، محدود به حفظ و حراست از این عرصه طبیعی می باشد که برای اجرای مدیریت کاربردی در سایر زمینه ها از جمله توسعه بخش اکوتوریسم نیازمند شناخت ویژگیهای اکولوژیکی و زیست محیطی و شناسایی پتانسیلهای بالقوه در منطقه می باشیم.
تهیه طرح مدیریت جامع بهره وری می تواند قابلیتهای طبیعی منطقه را شناسایی کند و راه را جهت بهره برداری بهینه از آن هموار نماید.
پناهگاه حیات وحش شیر احمد اگرچه از نظر تنوع اکوسیستم ها غنی نیست ولی به عنوان  یک عرصه کویری از ویژگیهای علمی پژوهشی و تفرجگاهی مناسبی برخوردار است.
تاکنون  زون بندی مشخص وکاملی از این اکوسیستم ها به عمل نیامده ولی مطالعۀ این استعدادها و قابلیتها و سپس معرفی آنها می تواند گام مؤثری در جهت توسعة اکوتوریسم محسوب شود و باید ظرفیت منطقه را با توجه به آسیب پذیر بودن آن و نزدیکی به شهرستان سبزوار در نظر گرفت.

---

---

منابع
دیده بان محیط زیست و حیات وحش ایران
sabzevarecotourism.blogfa.com
irandeserts.com