مهمترین شاخص تاریخی شهر تایباد ایوانی است رفیع مزین به کاشی کاری و کتیبه های زیبا که امروزه در کنار گورستان قدیمی شهر در خیابان مولانای غربی واقع است و مؤید ارادت و توجه به شخصیت عرفانی مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی است. وی از مشایخ صوفیه و ازجمله عرفای سده هشتم هجری است. مدفن مولانا زین الدین در میان محوطه این مجموعه تاریخی قرار دارد. در مجاورت آن مسجد و ایوانی زیبا همراه با دو حجره دو طرفه در طرفین، با فضای داخلی به صورت شاه نشین صلابت خاصی را به این مکان تاریخی داده است.
از ویژگی های مهم این بنا کتیبهٔ آجری بر زمینه کاشی فیروزه‌ای ایوان به خط ثلث به قلم جلال الدین محمدبن جعفر است. معماری بنا در سال ۸۴۸ ه. ق. به پایان رسیده و بانی آن «پیر احمد خوافی» وزیر با درایت شاهرخ تیموری بوده‌است.
در سال ۱۰۳۰ هـ .ق شخصي به نام خواجه درويش، محجري را پيرامون قبر كشيده و لوحي نيز تقديم مزار نمود. دو لوح خاكستري يكي بر روي قبر و ديگري در بالاسر آن به صورت افراشته وجود دارد.
بر روي سنگ مزار وي به قلم زيباي نستعليق اين عبارت ديده مي شود (كل شي هالك الا وجهه، هذا مرقد مرحوم قطب الاقطاب مولانا، شيخ زين الدين ابابكر بن شيخ علي بن شيخ ابوبكربن شيخ احمدبن شيخ «محمد بن» شيخ محمودبن شيخ سهيل تايبادي وفات يوم پنجشنبه سلخ محرم ۷۹۱ ). بر روي سنگ قبر افراشته اين عارف چنين نگاشته شده:
سنه احدي و تسعين بود تاريخ گذشته هفتصد از سلخ محرم
شـده نصف النهار از پنـج شنبه كه روح پاك مولاناي اعظم
سوي خلد برين رفتند و ملايك همه گفتند از جان « خيرمقدم »
در مجاورت آرامگاه، مسجد يا گنبد خانه، ايواني زيبا با طاق آهنگ، و دو حجره دو اشكوبه در طرفين به پاس حرمت آن صوفي زاهد ساخته شده است. فضاي اصلي بنا با ابعاد 50/17 * 50/16 مترمربع شامل فضا هايي محدود تر بصورت شاه نشين هايي است كه پوشش آنها بصورت نيم گنبدي همراه با گوشه سازي و مقرنس كاري است. بر فراز آن پوششي گنبدي، زيبايي خاصي به معماري اين مكان داده است.
کتیبه ها
كتيبه ايوان بنا به خط ثلث، از جمله نفايس هنري است که شامل يازده آيه اول از سوره مباركه «كهف» است و كاتب آن «جلال الدين بن محمد بن جعفر» مي باشد. همچنين در بخش فوقاني اين كتيبه عبارت «الملك لله » به خط كوفي تكرار شده است.
علاوه بر آن كتيبه اي ديگر به خط ثلث، پيرامون كمرگاه ايوان را دور مي زند كه حاوي عباراتي تاريخي در باره زمينه بنيان اين بناي رفيع است. در بالاي كتيبه عبارت «الملك لله» نیز به خط كوفي نقش بسته است.
فضاي زير گنبد با عناصر تزئيني و كاربندي آراسته شده و ازاره هاي آن به شيوه گره سازي با تلفيق سنگ و كاشي معرق آذين بخش اين قسمت گرديده و بعد ها ازاره، محلي براي ثبت يادگاري هاي هایی در طول زمان گشته كه بعضي از آنها به رجال مشهور آن دوره و قرون پس از آن تعلق دارد. همچنين درب چوبي نصب شده در بنا از ارزش تاريخي بسياري برخوردار است كه بر روي آن كتيبه اي بسيار زيبا به خط ثلث حاوي عبارت «مفتاح الجنه، لااله الا الله، محمد رسول الله» به چشم مي خورد.
نماي بيروني بنا شامل تزئينات كاشي كاري و آجر كاري هاي ظريفي است كه با خطوط معقلي، موتيف ها، نقوش اسليمي و خطايي آراسته شده است. علاوه بر آن اطراف صحن مزار، مشتمل بر ايوانچه هايي است كه فضاي خاصي را براي اين مكان فراهم آورده است. به استناد كتيبه موجود، ساخت بناي مزار مولانا در سال ۸۴۸ هـ .ق مقارن با زمامداري شاهرخ پسر تيمور به اتمام رسيده و باني آن «غياث الدين پير احمد خوافي» وزير با درايت وي بوده است.
یادگاریهای مزار مولانا زین الدین ابوبکر تایبادی
بناي ارزشمند مسجد مزارمولانا و يادگاري ها و دست نوشته ها حكايت ازارادت و توجه تعداد زيادي از شخصيت ها و مردم به جناب مولانا زين الدين ابوبكر بوده است و خود گوياي مقام والاي اين عالم رباني مي باشد.
يادگاري ها و دست نوشته هاي مزار مولانا بیانگر بعضي وقايع مهم تاريخي و رفت و آمد شخصيت ها، رجال و افراد بين شهرهاي مهم خراسان (هرات، مشهد مقدس و نيشابور) است. با مطالعه یادگاری ها و دست نوشته های مزار مولانا می توان به اعتقادات صاحبان دست نوشته ها و نویسنده آن پی برد. این اشخاص پس از حضور بر سر مزار این عالم ربانی و قرار گرفتن در این فضای معنوی و مشاهده بنای زیبای مسجد و ایوان رفیع آن که سر بر آسمان می ساید نتوانسته اند بر احساسات خود غلبه کنند و به همین جهت هر یک به نوعی مکنونات قلبی خود را حتی بصورت یک یادگاری از حضوري بیاد ماندنی بر ازاره این مسجد ثبت کرده اند که در قالب آیه ای از قرآن کریم، احادیث نبوی یا کلامی از بزرگان بصورت شعر یا نثر بیان شده اند.
بطور کلی مضمون دست نوشته ها را می توان به دو دسته اطلاع رسانی تاریخی و یادگاری تقسیم کرد. الف - اطلاع رسانی: تعدادی از این دست نوشته ها نشان از حضور نویسنده یادگاری و اشاره به پاره ای از رخدادها و اتفاقات و وقایع تاریخی مربوط به زمان خود دارد. ب - یادگاری: هدف از نگارش این دست نوشته ها صرفاً گذاشتن یادگاری بر این مزار بوده است چه بصورت فقط یک نام و تاریخ چه با مضامین زیبا و اشعاری که بیان احساسات به انواع مختلف در آنها وجود دارد..
سایر بناهای مجموعه
در ابتدای ورود به مجموعه آب انباری وجود دارد که ساختار معماری آن بدون پاشیر است و با رشته پلکانی مستقیماً به داخل مخزن منتتهی می شود. بنایی که در میانه گورستان مجاور این مکان دیده میشود نیز منسوب به آرامگاه شیخ علی، پدر زین الدین ابوبکر است.
منابع:
اداره کل میراث فرهنگی خراسان رضوی
iranplanner.com
fa.wikipedia.org
