مسجد جامع قاین

این مسجد بنایی است بسیار قدیمی و درنهایت شکوه و جلال که علاوه بر جنبه معنوی دارای ظاهری دلچسب و فرح انگیز است. امروز با گذشت 1100سال همچنان این بنا بلندترین عمارت قائن می باشد.
درمورد بنای اولیه آن اختلاف نظر وجود دارد .استقرار یکی از پایه های مسجد بر روی آتشکده ساسانیان گویای تاریخ کهن آن است. اغلب مورخان وجهانگردان در بیان و معرفی شهر قائن به مسجدجامع صراحتا اشاراتی داشته اند.
ناصر خسرو قبادیانی در اواسط قرن پنجم هجری از این شهر دیدن کرده و آنرا چنین توصیف کرده است: ((قائن شهری بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنانکه در خراسان از آن بزرگتر ندیدیم و آن تاق نه در خور مسجداست و عمارت همه شهر به گنبد است .))

در یکی از کتیبه های ایوان بسال ۷۹۶ هجری قمری نوشته شده :این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قائن و مدتی حاکم ساری و دامغان بود تعمیر ومرمت شد.
سنگ لوحی در سمت راست ورودی ایوان مسجد به ابعاد ۱۲۰×۵۰ سانتی متر و با خط بسیار زیبای رقاع که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد داد بتاریخ ۱۰۸۰ هجری قمری کرده است.

مسجد جامع قاین 2 هزار و 470 متر مربع وسعت داشته که یکهزار و 50 متر مربع آن زیربنای ایوان، شبستان‌ها و حجره‌ها و یکهزار و 200 متر مربع عرصه داخلی می باشد.
حیاط مسجد محوطه ای به در ازای 33 و پهنای 28 متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق 2 متر قرار دارد. از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد با ارتفاع 18 متر، عرض 11متر و طول22 متر ساخته شده است.

در گذشته دو مناره در دو سمت ایوان به ارتفاع پنج متر داشته که باعث زیبایی بیشتر مسجد می شد و تا قبل از ویرانی صدای موذن از آن بلند بود. سقف ایوان چهار تاق و سه گنبد دارد که به طرز زیبایی رنگ آمیزی و تزیین شده و معرق کاری‌هایش بسیار ظریف و زیباست. نقاشی های ایوان به شیوه اصفهانی بوده و در دوره صفویان انجام شده و در زمان‌های بعد روی آنها را رنگ زده اند.
دو شبستان در دو سمت ایوان علاوه بر این که در فصل زمستان استفاده خوبی دارند برای جلوگیری از رانش دیوارهای اطراف ایوان تاثیر بسزایی دارند.

این مسجد از دو قبله متفاوت بر خوردار است که یکی به سمت بیت المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است.گرچه این مسجد جزو قدیمی‌ترین مساجد ایرانی می باشد ولی محراب‌های آن ربطی به تغییر قبله از مسجد الاقصی به مکه ندارد احتمالا یا ناشی از اختلاف اهل سنت و تشیع در محاسبات قبله یابی بوده یا محراب انتهایی ایوان یک نیایشگاه باشد.

منبر چوبی بزرگ و نفیس مسجد مربوط به سال 1082هجری است که از چوب چنا ر توسط استاد محمد واعظی کاخکی به طرز ماهرانه ای ساخته شده است. کتیبه آن با خط مسخ بر روی آن منبت کاری است "عمل استاد محمد مقیم بن استادمحمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان وثمانون بعدالالف"

در میان صحن مسجد پایابی مسقف جهت دسترسی به آب قنات جعفر آباد و به دستور صفشکن خان همزمان با حکومت شاه سلیمان صفوی احداث شد.

در سال 1354 در كاوشهاى شبستان شمالى وجود سه پايه ستون سنگى با درازا و پهناى يك متر در يك متر با سنگ لاشه و ملات ساروج كشف شده كه پايه هاى كنونى شبستان بر روى آنها بنا شده است. به منظور وسعت دادن شبستان پايه هاى كنونى را حدود پنجاه سانتى متر عقب نشانده اند و وجود يك ستون چهارقلو در شبستان مورد نظر كه مشابه ستونهاى مسجد جامع اصفهان از دوره سلجوقى است نشان مى دهد كه در اين محل بنايى از دوره سلجوقى وجود داشته كه در اثر زلزله صدمه ديده و در دوره تيمورى تجديد بنا گرديده است. گمانه زنى در اين محل و كشف سه تنور پخت نان مشخص كرد كه اين قسمت مسكونى بوده است. سفالهايى از دوره سلجوقى در اين مكان به دست آمده كه به سفالهاى رباط شریف شباهت دارد.
در خاكبردارى حياط به عمق هشت سانتى متر قطعاتى از آجرهاى سلجوقى كه مربوط به نماى مسجد بوده و در يك زلزله شديد خراب شده و فرو ريخته كشف شده است. از نمونه هاى مختصر كشف شده چنين برمى آيد كه نما شامل كتيبه ها، آجركارى هاى بسيار زيبا و پركار با نقشهاى گل و گياه و فتيله هاى آجرى با نقشهاى گره بوده است.

بسیاری معتقدند از قلعه کوه تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیر زمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفرآباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه معبرش مجزا می گردد.

در میان صحن مسجد جهت تعیین ظهر شرعی قاین ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی ساخته شده دو درب مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال (محل بازار فعلی) باز می‌شود.
 

منابع:
کتابخانه دیجیتالی تبیان
ghatreh.com
fa.wikipedia.org