می گویند سال ها قبل، یک سیاست مدار انگلیسی بوشهر را دریایی ترین شهر جهان توصیف کرده بود به این معنی که وقتی از دور در کشتی به آن می نگری چنین به نظر می رسد که تا نیمه در آب قرار دارد و کرانه ای تشخیص داده نمی شود.
استان بوشهر از استان های جنوبی ایران است که در حاشیه خلیج فارس قرار دارد. این استان از شمال به استان خوزستان و قسمتی از کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به خلیج فارس و قسمتی از استان هرمزگان، از شرق به استان فارس و از غرب به خلیج فارس محدود است. استان بوشهر با خلیج فارس بیش از 600 کیلومتر مرز دریایی دارد و از اهمیت راهبردی و اقتصادی برخوردار است. اواخر پاییز، زمستان و اوایل بهار بهترین زمان برای سفر به بوشهر است.
نام تاریخی این خلیج، در زبانهای گوناگون، ترجمه عبارت «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده است. همچنین در تمام سازمانهای بین المللی نام رسمی این خلیج، «خلیج فارس» است اما برخی از کشورهای عربی در دهه های اخیر آن را خلیج عربی یا به سادگی، خلیج می نامند. سازمان آب نگاری بین المللی از نام خلیج ایران (خلیج فارس) برای این خلیج استفاده می کند. در اسناد به جا مانده از بسیاری از تمدن های گذشته اینگونه بیان شده که سرزمین های جنوب خلیج فارس که شامل قطر، شمال عمان، امارت متحده عربی، شرق عربستان و کویت می شده به ایران تعلق داشته اند و بنا بر این این خلیج فارس جزو آبهای داخلی ایران به حساب می آمده و به همین علت یونانیان به آن سینوس پریسیکوس گفته اند. سر ریچارد دالتون، سفیر سابق بریتانیا در تهران در این زمینه گفته است: «بدون هیچ تردیدی نام درست جغرافیایی آن در طول تاریخ خلیج فارس است.»
زمین شناسان معتقدند که در حدود پانصدهزار سال پیش، صورت نخستین خلیج فارس در کنار دشت های جنوبی ایران تشکیل شد و به مرور زمان، بر اثر تغییر و تحول در ساختار درونی و بیرونی زمین، شکل ثابت کنونی خود را یافت. خلیج فارس در آغاز، بسیار پهناور بوده به طوری که تا اواخر دوره سوم زمین شناسی بیشتر جلگه های برازجان، بهبهان و خوزستان ایران تا کوه های زاگرس در زیر آب بوده اند.
جغرافیای مکانی
خلیج فارس در ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این خلیج توسط تنگه هرمز به دریای عمان و از طریق آن به دریاهای آزاد مرتبط است. از بین کشورهای همسایه خلیج فارس، کشور ایران بیشترین مرز آبی مشترک را با خلیج فارس داراست. طول مرز آبی کشور ایران با خلیج فارس، با احتساب جزایر در حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون احتساب جزایر در حدود ۱۴۰۰ کیلومتر می باشد.
طول خلیج فارس از تنگه هرمز تا آخرین نقطه پیشروی آن در جهت غرب در حدود ۸۰۵ کیلومتر است. عریض ترین بخش خلیج فارس ۱۸۰ مایل (۲۹۰ کیلومتر) می باشد. عمیق ترین نقطه خلیج فارس با عمق ۹۳ متر در ۱۵ کیلومتری تنب بزرگ و کم عمق ترین نقطه آن با عمقی بین ۱۰ تا ۳۰ متر در سمت غرب می باشد. همچنین جزایر متعددی در خلیج فارس وجود دارند.
محدوده رسمی و بین‌المللی مرزهای آبی خلیج فارس بر اساس اعلام سازمان آبنگاری بین‌المللی: محدوده شمال شرقی دریای عمان". خط Ràs Limah (25°57'N) شبه جزیره عربی and Ràs al Kuh (25°48'N) ساحل ایران
زمین شناسی منطقه
از دیدگاه زمین شناسی، خلیج فارس فرونشست زمین ساختی کم عمقی است که دوره ترشیری پیش در حاشیه جنوبی رشته کوه زاگرس تشکیل شده است. در واقع این دریا بازمانده گودال بزرگی است که از دوران گذشته زمین شناختی زیر تأثیر فشار ناشی از آتشفشان های فلات ایران بوده و پایداری فلات عربستان در مقابل این واکنش های تکتونیکی سبب ایجاد و توسعه پهنا-ژرفای آن شده است. شدیدترین چین خوردگی های دوران پلیو پلیستوسن، کرانه های شمالی خلیج فارس (زاگرس) را چین داده است. میزان این چین خوردگی ها که در خشکی های کشور ایران شدید است با شیب های کمتر به طرف دریا ادامه پیدا می کند به طوری که در دریا این شیب به ۱۰ تا ۲۰ درجه می رسد. محور اصلی خلیج فارس نیز یکی از پیامدهای زمین ساختی پدیده چین خوردگی زاگرس است که در دوران پلیو پلیستوسن شکل گرفته است.
از نظر ریخت شناسی، خلیج فارس نامتقارن بوده و شیب سواحل جنوبی آن ملایم تر از شیب سواحل شمالی است. کرانه جنوبی خلیج فارس، به ویژه در شرق شبه جزیره قطر، منطقه وسیع و کم عمقی است (۱۰ تا ۲۰ متر) که بطور عمده با ریخت شناسی بست، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است. خلیج فارس از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته شده و با واسطه یک دشت ساحلی باریک با دریا در ارتباط است. جزایر ایرانی خلیج فارس بصورت پشته های کشیده و موازی ساحل که در واقع دنباله رشته کوه زاگرس هستند که بر اثر بالا آمدن آب بشکل جزیره درآمده اند مانند قشم و کیش و یا اینکه کم و بیش دایره ای شکل هستند مانند هرمز و ابوموسی که گنبدهای نمکی سری هرمز هستند.
اقلیم شناسی
آب و هوای خلیج فارس خشک و نیمه استوایی است. در تابستان دما گاهی تا ۵۰ درجه سانتیگراد می‌رسد و میزان تبخیر بیشتر از میزان آب های وارده می شود. در زمستان دما تا ۳ درجه سانتیگراد هم گزارش شده است. در عین شوری زیاد آب خلیج فارس، ۲۰۰ چشمه آب شیرین در کف و ۲۵ چشمه آب کاملاً شیرین در سواحل آن جریان دارند که منشأ همگی آنها از کوههای زاگرس در ایران است. آبهای شیرینی که وارد خلیج فارس میشوند عمدتاً محدود به روان آبهای کوههای زاگرس در ایران و کوههای ترکیه و عراق است. رودخانه های اروند، کارون، جراحی، مند، دالکی و میناب بزرگترین و پرآب ترین رودخانه هایی هستند که به خلیج فارس می ریزند که بیشتر سرچشمه های آنها در کوههای زاگرس قرار دارند. در کرانه جنوبی آبهای ورودی به خلیج فارس بسیار کم است که موجب بالا بودن رسوبات کربناتی در این بخش شده است. به دلیل محصور بودن، اثر اقیانوس بر خلیج فارس بسیار ناچیز است و به همین علت سرعت جریانهای زیرین و افقی آن بسیار کم و در حدود ۱۰ سانتیمتر در ثانیه است.
اهمیت خلیج فارس
خلیج فارس در واقع محور ارتباط بین اروپا، آفریقا، آسیای جنوبی و جنوب شرقی است. از نظر راهبردی در منطقه خاورمیانه، به عنوان بزرگترین و مهمترین مرکز ارتباطی بین این سه قاره است و بخشی از یک سیستم ارتباطی شامل اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند می‌باشد. به همین دلیل از دیرباز مورد توجه قدرت های جهانی و هم چنین بازرگانان و تجار دنیا است. همچنین این منطقه منبع مهم انرژی جهان می باشد. در مجموع خلیج فارس از نظر جغرافیای سیاسی، استراتژیک، انرژی و تاریخ و تمدن یک پهنه آبی مهم و حساس در دنیا محسوب می شود.
اهمیت اقتصادی
بزرگترین عامل اهمیت خلیج فارس وجود معادن سرشار نفت و گاز در کف بستر و سواحل آن است به طوری که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده اند. خلیج فارس مسیر انتقال نفت کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات متحده عربی است و به همین سبب، منطقه ای مهم و راهبردی به شمار می آید. در حدود ۳۰ درصد نفت جهان از منطقه خلیج فارس تأمین می شود. نفت تولید شده در حوزه خلیج فارس باید از طریق این پهنه آبی و از راه تنگه هرمز به سایر نقاط جهان حمل شود. طبق آخرین برآوردهای انجام شده حوزه خلیج فارس در حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه ذخیره نفت اثبات شده و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز طبیعی را در خود جای داده است. همچنین بندرهای تجاری مهمی در حاشیه خلیج فارس وجود دارد که از آنها می توان بندرعباس، بوشهر، بندرلنگه، کیش، خرمشهر و بندر ماهشهر در ایران، و شارجه، دوبی و ابوظبی را در امارات متحده عربی و بندر بصره و فاو در عراق را نام برد.
اهمیت نظامی-راهبردی
از منظر نظامی، وجود پایگاه های نظامی متعدد اعم از دریایی، هوایی و زمینی در منطقه خلیج فارس که عمدتاً متعلق به کشورهای آمریکا و انگلستان هستند و همچنین حضور ناوهای جنگی کشورهای غربی به ویژه آمریکا در آبهای خلیج فارس، اهمیت نظامی و راهبردی خلیج فارس را نمایان میسازد. جنگ نفتکش ها که در جریان جنگ ایران و عراق رخ داد یکی از عوامل حضور نظامی کشورهای غربی به ویژه آمریکا در خلیج فارس شد. اهمیت نظامی-راهبردی خلیج فارس به طور ویژه در جریان جنگ ایران و عراق، جنگ خلیج فارس و جنگ عراق آشکار شد.
پیشینه دریانوردی در خلیج فارس
پیشینه دریانوردی در خلیج فارس به گذشته های بسیار دور، دست کم دو هزار سال پیش از میلاد، باز می گردد. مردمان تمدن هایی مانند سومر، آکاد، ایلام مسیر خود بین میانرودان و موهنجودارو در دره سند را از طریق این پهنه آبی می پیمودند. بررسی های اخیر نشان می دهد که فنیقی ها، نخست در جزیره ها و سرزمین های پیرامون خلیج فارس زندگی و دریانوردی می کردند. در دوره هخامنشیان، داریوش اول از دریانوردان برجسته ایرانی، فینیقی و ساتراپ های یونانی نشین امپراتوری پارس خواست تا برای کشف سرزمین های جدید به دریانوردی بپردازند که در نتیجه شناخت ایرانیان نسبت به خلیج فارس بیشتر شد. در یکی از کهن ترین اسناد پیرامون دریانوردی در خلیج فارس که به سده چهارم پیش از میلاد مربوط است، دریانوردی به نام نیارخوس (نئارخوس) در یازدهمین سال فرمان روایی اسکندر مقدونی و به دستور او سفر دریایی خود را آغاز کرد و در این سفر از دهانه رود سند به دهانه تنگه هرمز رفته و پس از عبور از خلیج فارس در ساحل رود کارون لنگر انداخت. او که در این سفر چند دریانورد ایرانی ازجمله بگیوس پسر فرناکه، هیدارس بلوچ و مازان قشمی نیز او را همراهی می کردند، سفرنامه ای از سفر ۱۴۶ روزه خود نوشت که چکیده ای از آن باقیمانده است. او در سفرنامه خود به فانوس های دریایی بزرگ و شگفت انگیز در خلیج فارس اشاره میکند.
محیط زیست خلیج فارس
بیش از ۱۵۰ نوع ماهی متفاوت در خلیج فارس یافت می شود. بیشتر آبزیان خلیج فارس بجز چند مورد که وارد آبهای کارون، بهمن شیر و اروند می شوند مابقی در آب های شور زندگی کرده و در همان‌جا تخم ریزی و تولید مثل می کنند. از مهمترین انواع ماهی های تجاری خلیج فارس می توان به زبیده، حلوا سفید، قباد، شیر ماهی، شانک، سنگسر، پیش ماهی، هامور، سیکین، کارفه، طوطی، حلوا سیاه، شوریده، خبور، کفشک، سرخو، خابور و سبور اشاره کرد. از دیگر محصولات غذایی باارزش خلیج فارس می توان به میگو اشاره کرد. انواع صدف های خوراکی نیز در برخی سواحل مانند ساحل بندرعباس و ساحل گشه (ساحل صدف) در بندر لنگه و همچنین در اطراف بعضی جزایر مانند هرمز، قشم و لارک یافت میشوند که بازار عمده آن کشورهای اروپایی است
خلیج فارس یکی از بزرگ ترین پناهگاه های موجودات دریایی مانند مرجان ها، ماهی های تزئینی کوچک، ماهی های خوراکی و غیر خوراکی، صدف ها، حلزون ها، نرم تنان، شقایق های دریایی، اسفنج های دریایی، عروس های دریایی، لاک پشت ها، دلفین ها، کوسه ماهی ها و بسیاری از موجودات دریایی دیگر می باشد. متخصصان محیط زیست به دلیل نبود کارشناس و متخصص ویژه، هزینه های پژوهشی بالا و فقدان دانش کافی، گونه های مختلف جانوری پستاندار در خلیج فارس را در معرض خطر و آسیب می بینند. خشکسالی و عدم ورود مواد مغذی به آب، موجب کوچک ماندن و عدم رشد کافی برخی از آبزیان خلیج فارس شده است.
وارد شدن نفت به آب های خلیج فارس می تواند باعث ایجاد مسمویت در لاک پشت ها شود. همچنین فعالیت های صیادی، وجود زباله، فاضلاب ها، تردد شناورها، انفجارات جهت اکتشاف معادن و آلودگی حرارتی تهدیداتی برای زندگی آنها محسوب میشوند.
برخورد دلفین ها و نهنگ ها با شناورها و پروانه موتور قایق ها و همین طور آلودگی برخی از نقاط آب های خلیج فارس به آلاینده های نفتی و شیمیایی زندگی این پستانداران را تهدید می کند. طبق برخی گزارش ها نهنگ خلیج فارس در معرض خطر انقراض قرار دارد.
هفت گونه کوسه در خلیج فارس زندگی میکنند. به دلیل گرانی قیمت کوسه در مقایسه با دیگر ماهیان خلیج فارس، صید بی رویه این آبزی در سال های اخیر افزایش چشم گیری یافته است و نسل آنها را در معرض انقراض قرار داده است. از آنجایی که اغلب گونه های کوسه ساکن خلیج فارس زنده زا هستند، نمی توان برنامه های مناسبی برای احیای نسل آنها به روش پرورشی انجام داد. همچنین این کوسه ها در زمان زاد و ولد به سوی آب های با عمق کمتر (که کمینه دما را برای بچه های آنان فراهم می کند) می آیند، افزایش تخریب مناطق ساحلی خطری دیگر برای تداوم نسل آنها به حساب می آید.
جنگلهای حرا
تنها جنگلی است که روی آب شور دریا به دلیل مه کشند (جذر و مد) شبها زیر آب هستند و روزها سر از آب بیرون می آورند که دارای انواع خاصی درخت است که ریشه آنان آب شور را، شیرین کرده و به درخت می دهد.
جزایر خلیج فارس
جزایر زیادی در خلیج فارس وجود دارند که برخی از آنها از اهمیت کم و برخی از اهمیت بالایی برخوردارند. اکثر جزایر مهم خلیج فارس متعلق به ایران است. جزایر مهم خلیج فارس عبارتند از: قشم، بحرین، کیش، جزیره خارگ، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و جزیره لاوان.
جزایر ایرانی خلیج فارس
از میان جزایر خلیج فارس بیش از ۳۰ جزیره مسکونی و غیر مسکونی آن متعلق به کشور ایران است. برخی از این جزایر به علت کشند آب (جذر و مد) در زیر آب قرار می گیرند و غیر مسکونی هستند. جزایر غیر مسکونی خلیج فارس به عنوان زیستگاه مرجان های دریایی، محل تخم گذاری پرستو های دریایی و لاک پشت ها و هم چنین زیستگاه انواع پرندگان مهاجر از اهمیت ویژه جهانی برخوردار است. بزرگترین جزیره این خلیج قشم نام دارد.
روز ملی خلیج فارس
یکی از اقدامات دولت ایران برای پاسداری از میراث معنوی و فرهنگی خلیج فارس رسمیت دادن به روز ملی خلیج فارس در تقویم رسمی کشور بود. در این راستا شورای عالی انقلاب فرهنگی در تیر ماه سال ۱۳۸۴ روز ۱۰ اردیبهشت ماه که مصادف با اخراج پرتقالی ها از تنگه هرمز است را روز ملی خلیج فارس نام نهاد.
منابع:
fa.wikipedia.org
beytoote.com
