قلعه والی ایلام عهد قاجار در دشت میان کوهی ایلام و در بالای تپه چغا میرک (خیابان پاسداران کنونی شهر ایلام) در سال ۱۳۲۶ هجری قمری ساخته شده است. چشمه بی بی آب این قلعه را تأمین می‌کرده است که به سبک گذشته با استفاده از تنبوشه آب چشمه به محوطه حیاط مرکزی قلعه هدایت می‌شده است. در حال حاضر قلعه در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد و مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.
موزه مردم شناسی
طرح تبدیل بنای قلعه والی به موزه از سال ۸۵ آغاز و در چند مرحله تكمیل و مرمت شده است و این گنجینه كه چند سالی است در قلعه والی ایلام برپا شده در برگیرنده آداب و رسوم مناطق مختلف، پوشش اقوام استان، حرفه هایی چون كشاورزی، نمدمالی، خراطی، چیت سازی، گلیم و نمد و جاجیم و قالی بافی، زندگی در سیاه چادر، آیین عروسی و پیكره هایی از شخصیت های مختلف است كه در سده های گذشته زندگی كرده اند.
این موزه مردم شناسی دارای غرفه های متنوع مردمشناسی و نمایش آیین ها و سنت های بومی و محلی ایلام است و سازمان در دوران تعطیلات نوروزی اقدام به برپایی نمایشگاه های سوغات و صنایع‌دستی استان در چندین تخته سیاه چادر محلی می كند در آنها به شكل سنتی دوغ، شیرینی و نان محلی عرضه می شود كه این در بازسازی فضای سنتی قلعه بسیار جلوه گر است.
تاریخچه و موقعیت قلعه
قلعه والی یکی از بناهای فرهنگی-تاریخی عظیمی است که در ضلع شمالی خیابان پاسداران ایلام قرار دارد. این بنای تاریخی یادگاری از زمان های پیشین و در نوع خود بی نظیر است. در سال ۱۳۲۶ قمری به دستور غلامرضا خان فیلی در محله ای بنام حسین آباد فیلی که به ده بالا مشهور بوده، احداث گردید. غلامرضاخان والی فیلی این محل و بنا را برای اسکان خود در فصل تابستان انتخاب کرده و آن را بر روی تپه‌ای نه چندان بلند احداث کرد و با توجه به آن، ارتفاع فعلی کف حیاط از اطراف آن محدوده ای حدود ۴ متر است.
در مورد تاریخچه قلعه والی چنانچه از سنگ نوشته ای که در تخت خان (محله‌ای در ۱۵ کیلومتری شمال شرقی صالح آباد-ایلام) پیداست چنین آمده که غلام رضاخان بعد از ذکر چندین سطر از کارهای انجام شده خود می‌نویسد: امر به ساختن قلعه حسین آباد فیلی که مشهور به ده بالا است نمودم. قلعه حمام و باغ به معماریت حاج درویش علی کرمانشاهی و حجاری رضاقلی بود مورد توجه غلام رضا خان قرار گرفته است.
رضا قلی در سن 80 سالگی در سال 1330 شمسی در اثر بیماری درگذشت و پیکرش در شهر کرمانشاه بخاک سپرده شد. فرزندان رضا قلی دو دختر به نامهای فردوس و ربابه محجوبی هستند که در ایلام سکونت دارند.
معرفی قلعه
مساحت کل قلعه4687 متر مربع و زیر بنای قلعه 1464 متر مربع است. قلعه دارای سه در ورودی در قسمت شرق-غرب و جنوب است که در اصلی در قسمت جنوبی است و دیگر درها خصوصی بوده است. مصالح بکار رفته در معماری قلعه شامل سنگ، آجر، گچ، کاشی و چوب می باشد.
قلعه والی در زمان ساخت در فضایی کاملاً باز ساخته شده ولی با پیش رفت شهرنشینی اطراف آن با ساختمانهای مسکونی و اداری محصور گردید. موقعیت قلعه به نحوی است که از سمت شمال با کوچه ای شش متری و از سمت غرب با خیابانی هشت متری از ساختمانهای مسکونی اطراف خود جدا شده است. از شرق نیز با ساختمان اداری اداره کل امور اقتصاد و دارائی ایلام محصور شده شده است و از جنوب به خیابان پاسدارن منتهی می شود. در ضلع شمالی قلعه تالار (شاه نشین) زیبایی وجود دارد که ابعاد و اندازه داخلی آن بزرگتر از سایر اتاقها می باشد. در وسط تالار حوض کوچکی قرار دارد که اطراف و داخل آن با سنگ مرمر مزین شده بود و در زمان بازسازی با کاشی های رنگی تزئین گردید. این حوض در اطراف چشمه ای که در آن زمان پر آب بوده ساخته شده ولی به مرور زمان این چشمه خشک و کم آب شده بود و برای اینکه حالت نمادین چشمه حفظ شود در باسازی قلعه با اجرای لوله کشی این قسمت نیز مرمت گردید تا به دست فراموشی سپرده نشود. وجود نرده های مشبک آجری به رنگ فیروزه‌ای، تراس های سرپوشیده ضلع جنوبی همراه با پنجره های مشبک با شیشه های الوان، اورسی های قلعه، ستونهای دایره ای، سرستونهای منقوش در ایوان، قوسهای کمانی و تزئینی و کاربندی بالای آن با کاشی های رنگی، درختان بلند و کهنسال کاج و حوض مستطیل شکل در صحن جلوی قلعه چشم انداز کاملاً زیبایی به قلعه و معماری آن داده است.
مشخصات معماری قلعه:
اکثر اتاق های قلعه تبادل داخلی داشته و تودرتو بنا شده اند، قلعه دارای ۲۰ اتاق بزرگ، پنج اتاق کوچک، چهار ایوان و دو تراس کوچک در ضلع جنوبی است. ضلع شرقی و غربی قلعه کاملاً با هم قرینه بوده و با کف حیاط اختلاف ارتفاعی حدود ۸۰ سانتیمتر دارند و با چهار پله سنگی با کف اتاقها و ایوان ها ارتباط دارند. قلعه با سه راه پله با چرخشی ۹۰درجه به پشت بام متصل می شود. قلعه دو برج نگهبانی به صورت نیم دایره در راس ضلع شمال شرقی و شمال غربی دارد و اطراف آن کنگره هایی جهت قرار گرفتن نگهبان ها برای دیده بانی وجود دارد. در داخل راهروها محلهایی به صورت طاق نما در دیوار احداث گردیده که محل استقرار نگهبانان بوده است. در راهرو مدخل ورودی ضلع شرقی، همچنین داخل اتاق شاهنشین و قسمت ورودی نگهبانی، سقف ها با کاشی های رنگی کار بندی و به وسیله گچبری های زیبایی تزیین شده اند در این قلعه شش زیر زمین در سه ضلع شمال، غرب و شرق وجود داردکه ارتفاع آنها تا زیر سقف دو متر است و روشنایی آنها به وسیله پنجره های مشبک آجری و رنگی از داخل حیاط تامین می گردد. عمده مصالح به کار رفته شده در ساختمان قلعه آجر و در مواردی از سنگ بوده است همانند کرسی چینی قلعه، دیوارهای حائل در ضلع جنوبی و استفاده از سنگ نما در ازاره داخل حیاط. در بازسازی قلعه در سقف ها از ملات گچ، و در دیواره ها و زیر آجر فرشها از گل و آهک و در مواردی از ملات ماسه و سیمان استفاده شده است.
قلعه مذکور سه در ورودی در سه ضلع جنوب شرق و غرب دارد. ورودی اصلی قلعه در ضلع جنوبی قرار گرفته که با ۱۱ پله ۲۰ سانتیمتری به داخل اتاق نگهبانی و سپس با هشت پله دیگر به کف حیاط مرتبط می شود. ورودی قلعه به سبک یونانی بنا شده بود. دیگر درهای قلعه به صورت خصوصی بوده و یا برای تردد مهمانها احداث شده اند که با راهروهایی سرپوشیده به داخل حیاط قلعه مرتبط می شوند، در منتهی الیه دربها دو هشتی وجود دارد که نور تعدادی از اتاقها از آنجا تامین می شود این هشتی ها که در داخل یکی از آنها حوض کوچکی وجود دارد به هشت ضلع تقسیم می شوند. شکستگی در آجرها و اجرای طاق نماهایی در دیوار، اجرای انواع قوس بر سرنعل درگاه ها و ترئینات آجری بالای آنها زیبایی خاصی به هشتی ها داده است.
آینه کاری در سقف اتاقها معمول بوده که بقایایی از آن در یکی از اتاقهای ضلع غربی که به نحو بسیار زیبایی اجرا گردیده بر جای مانده است. گچبری بر روی دیوارها و سقف اتاق شاهنشین به صورت نقوشی از گل و گیاه اجرا گردیده است. سنگ ازاره نمای بیرونی دیوار از سنگهای تراشیده شده مستطیلی شکل است که حالت برجسته نقشهای اسلیمی مختلف آن، در نمای دیوار بکار رفته شده است.
باز سازی قلعه
قلعه والی در زمان جنگ تحمیلی تا حدود ۵۰٪ تخریب شد که در سال ۱۳۶۷ با همکاری سازمان میراث فرهنگی بعد از دو سال تلاش بی وقفه در سال ۱۳۶۹ بازسازی آن به اتمام رسید و در اختیار مدیریت میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفت و در جریان بازسازی سعی بر آن شد که معماری و سبک دیرینه آن حفظ و تغییراتی در آن داده نشود ولی با توجه به این مسئله، تغییراتی جزئی از قبیل کارگزاری تیرآهن در سقف ایوانهای قلعه، سقف خرپشته ها و در اجرای طاق ضربی آنها، حذف و یا اضافه کردن دیوار در اتاقها و غیره داده شد.
سایر جاذبه های استان ایلام:
علاوه بر این قلعه تاریخی، موزه باستان شناسی شهرستان دره شهر، قلعه هزار درب شهرستان آبدانان، طاق شیرین و فرهاد شهرستان ایوان، سنگه نوشته آشوربانیپال شهرستان ملکشاهی، شهر تاریخی سیروان، شهر تاریخی دره شهر، تپه علی کش و...همه نیز حاکی از تاریخی بودن استان ایلام دارد.
آدرس و تلفن میراث فرهنگی و گردشگری استان ایلام:
ساختمان مرکزی: ایلام - خیابان پاسداران - روبروی موزه مردم شناسی قلعه والی - اداره کل ميراث فرهنگی صنايع دستی و گردشگری استان ايلام
تلفن: 33380015 ، 33341840 (084)
وبسایت: www.ilamchto.ir
منابع:
میراث فرهنگی استان ایلام
نگاهی به ایلام نوشته ایرج افشار سیستانی
fa.wikipedia.org
mehrnews.com
