بازار تاریخی کاشان

بازار کاشان که معبر مسقفی به طول حدود ٣ کیلومتر است، مجموعه ای نفیس و پر تنـوع از معمـاری سنتی و کهن ایران است که نمود بارزی از شیوه ها و شگردهای معمـاری گـذشتـه از دوران پیـدایـش اولیه آن تا عهد قاجار در آن به چشم می خورد.

این بازار که از دیرباز در قلب شهر قرار گرفته، افزون بر مرکـز مهـم تجـاری و فعـالیتهـای اقتصـادی، اصلی ترین مسیر ارتباطی و خدماتی شهر نیز به شمار می آمده و فضاهـای مـوجـود در آن از اهمیـت اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز بهره مند بوده اند.

پیشینه تاریخی بازار نخستین کاشان به درستی آشکار نیست اما با توجه به وجود کارگاه ها و صنایع دستی (همچون مسگری و قلمزنی) به ویژه از سده های چهارم و پنجم هجـری در کـاشـان مـی تـوان پیدایش بازار را حداقل از آن زمان دانست. وجود تاریخ ٨٨٨ ه. ق روی در چوبی سـرای بـزرگ زغـال فروش ها (در وسط بازار مسگرها) قدمت این بخش از بازار را به دوره آق قویونلو مسجل می سازد.
بازار کاشان در عهد صفوی گسترش و رونق فراوانی یافت چنانچه در زمـان شـاه عبـاس اول (در سـال ١٠٠٩) چهار بازار نو و مفصل به نام قیصریه شامل سراها و تیمچه ها ی عالی با معمـاری زیبـا در وسـط بازار احداث شد و در همان دوران بازار به نخستین مرکز جشن و محل تفریحات و محفل های شاهانه بدل گشت.
این عمران و آبادانی با زلزله سال ١١٩٢ ه. ق در کاشان رو به انهدام و ویرانی نهاد آنچنـانکـه حـاج سلیمان صباحی بیدگلی شاعر آن دوران گفته است:

       چون به چشم زخم گردون از فشار زلزله                         ناگهان معمره کاشان پذیرفت انهدام

     کوچه و بازار آن شد آنچنان ویران که کس             فرق نتوانست کردن این کدام و آن کدام

با شروع حکومت زندیه و به دنبال آن در عصر قاجار بار دیگر عمران و آبادانی بـه شهـر روان شـد و در جای جای بازار شاهد یادگارهای چشمگیر و هنر مندانه معماری آن دوران هستیم که هر یک چشم نواز و حیرت ساز همچون شاهکارهایی دست نایافتنی جلوه گری می کنند. بناهایی همچون تیمچه امین الدوله، مدرسه عظیم سلطانی و کاروانسراهـای گـونـاگـون یـادگـارهـای معماری دوره قاجار در بازارند.
بازار سر پوشیده کاشان شریان زنده شهر است. بازارچه هایـی کـه از راستـه بـازار منشعـب مـی شـود، همچنین تیمچه ها، چهار سوقها و کاروانسراها، مسجدها، آب انبارها و حمام ها نبض اقتصادی شهـر را از هر جهت تکمیل می کنند.

ساختار عمومی بازار کاشان که تا ٥٠ سال پیش دست نخورده باقی مانده بود، امروزه بر اثـر خیـابـان سازیها آسیب دیده است.
آنچه اساس معماری را در مجموعه بازار کاشان تشکیل می دهد ، عبارت است از معابر سرپـوشیـده بـا طول های مختلف که افزون بر صدها مغازه، فضاهایی همچون چهار سوق ها، کاروانسراها، سـراهـا و ... را در خود جای داده است. این معابر دارای طاق های چشمه ای و گنبدی بـا نـورگیـرهـای دایـره ای شکل است.
عمده ترین مصالح به کار رفته در بازار، آجر،‌خشت خام و ملات گل است و افزون بر آن کاهگل و گـچ به عنوان روکش بنا و از چوب در سردرها و چفت ها و قوس ها و در ها استفاده شـده اسـت کـه همـه این مصالح متناسب با شرایط اقلیمی و آب و هوای منطقه است.

یکی از فضاهای تشکیل دهنده مجموعه بازار کاشان، چهار سوق است. چهار سـوق هـا فضـای ارتبـاط دهنده دو معبر بازارند ه با سقف های رفیع و با عظمت، از معماری و تزئینات غنی تری بـرخـوردارنـد که از جمله این چهار سوق ها می توان به چهار سوق امین و میانچال اشاره کرد.

راسته ها و بازارچه های مهم بازار کاشان
هر صنف و دسته ای بازار خاصی را برای عرضه کالاهای مشابه خود برگزیده انـد و بـرای خـود راستـه بازاری را به وجود آورده اند که به مهمترین این راسته ها یا بازارچه ها اشاره می شود:

بازارچه مسگرها: بنیان اولیه آن از دوره زندیه است و کاروانسراهای گبرها و میرپنـج در همیـن راستـه قرار دارند. ادوارد براون (شرق شناس انگلیسی) در وصف این بازارچه گفته است: "بـازار مسگـرهـای کاشان با صدای دایمی چکش که روی مس می خورد و کوره هایی که مس در آبها قـرمـز مـی شـود، یکی از نقاط تماشایی زمین است."
بازار چه قیصریه: قدمت این بازارچه به دوره زندیه می رسد. بنای مسجد و آب انبار بـالابـازار، حمـام خان، سرای حاج محمد صادق، کاروانسرای نو و فیض در این بازارچه اند.
بازارچه رنگرزها: از آثار دوره صفویه است و آن انبار صباغ در آن واقع است.
بازارچه ملک: به دوره زندیه و قاجاریه تعلق دارد و مسجد تبریزی ها در انتهای این بـازارچـه جـای گرفته است.
بازارچه ارسی دوزها: در دوره زندیه ساخته شده است و به بازارچه قیصریه متصل است. سرای بخشـی هم در جنب این بازارچه قرار دارد.
چهار سوق میانچال: از دو طرف به مسجد میانچال و تیمچه امین الدوله محدود است. بنیان اولیـه آن متعلق به قرن هشتم هجری است.
بازارچه خیاط ها: در ضلع شمالی تیمچه امین الدوله واقع شده و از جمله بناهای دوره قاجاریه است.
بازارچه بزازها: در انتهای بازار درب زنجیر قرار گرفته و در فضای مربع شکلی ساخته شده که از اضلاع آن چهار بازارچه جدا شده است. این بنا از آثار دوره زندیه است.
بازارچه درب زنجیر: اصل بنا متعلق به دوره ایلخانی است و دوره زندیه مرمت شده است.
بازارچه زرگرها: از آثار دوره زندیه است که مسجد سلطانی هم در آن واقع شده است.
بازارچه گذرنو: حد فاصل خیابان های بابا افضل و بازارچه زرگرها واقع شده و بنای حمـام، مسجـد و آب انبار گذر نو و مقبره شاه یلان در این بازارچه واقعند.
تیمچه ملک التجار: در کنار تیمچه امین الدوله قرار دارد و از آثار حـاج محمـد حسیـن ملـک التجـار در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری قمری است.
تیمچه امین الدوله : این بنا در یکی از نقاط مرکزی بازار و متعلق به دوره قاجاریه است که در اواخـر قرن ١٣ هجری در ٣ طبقه مستحکم و با طول و عرض زیاد بناشده و ارتفاع گنبد آب نیز در خور توجـه است.
این بنا که هر سال در ایام سوگواری امام حسین (ع)، میعادگاه گروه ها و دسته های مـذهبـی عـزادار است، از زیباترین و بدیع ترین بناهای بازار است که به سان شاهکاری نغز و هنر مندانه با سقفـی بـا تزئینات زیبای رسمی بندی پرکار و تزئینات معقلی در بازار میانچال قرار دارد. بانی این بنا فرخ خان غفاری کاشی ملقب به امین الدوله و معمار آن استاد علی مریم کاشانی بـوده است.
 

منابع
kashanestan.ir
fa.wikipedia.org
kashan-behzisti.ir