مسجد امام اصفهان

متن کامل: مسجد امام اصفهان

معروف به: مسجد مهديه، مسجد المهدی، مسجد جامع عباسي، مسجد سلطاني جديد، مسجد شاه
موقعيت: ضلع جنوبي ميدان امام
سال تاسيس: ۱۰۲۰ هجري (دوره شاه عباس اول)
معمار: استاد علي اكبر اصفهان و ناظر ساختمان محب علي بيك الله
خطاط : عليرضا عباسي، عبدالباقي تبريزي، محمد رضا امامي، محمد صالح امامي
محاسبه و تعبیه سنگ شاخص این مسجد و همچنین تعیین جهت قبله این بنا توسط شیخ بهایی انجام شده است.

میدان نقش جهان هم‌چنین معروف با نام تاریخی میدان شاه و پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران با نام رسمی میدان امام، میدان مرکزی شهر اصفهان است که در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد.
بناهای تاریخی موجود در چهار طرف میدان نقش جهان شامل عالی‌قاپو، مسجد شاه (اصفهان)، مسجد شیخ لطف‌الله و سردر قیصریه است. علاوه بر این بناها دویست حجره دو طبقه پیرامون میدان واقع شده‌است که عموماً جایگاه عرضهٔ صنایع دستی اصفهان می‌باشند.
میدان نقش جهان در تاریخ ۸ بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ به شماره ۱۱۵ جزء نخستین آثار ایرانی بود که به‌عنوان میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت جهانی رسید.
مسجد شاه یا امام که در ضلع جنوبی میدان نقش جهان قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس بزرگ، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید. شاه عباس مسجد را برای شادی روح جدش، شاه طهماسب بنا نمود.
معمار مهندس آن استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب‌علی بیک الله بوده‌اند؛ و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه نگاری کرده‌اند.
این بنا نمایانگر اوج یک هزار سال مسجد سازی در ایران است. سنّت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده‌تر به‌آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار بزرگ‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یگانگی یافته است.
قطعات بزرگ سنگ هاي مرمر يك پارچه، سنگ هاي نفيس در منتهی اليه جنوبی ميدان امام مسجدی برپاست که نمونه ارزنده ای از معماری قرن ۱۱ هجری به شمار می رود. ساختمان مسجد در سال ۱۰۱۹ هجری برابر با ۱۶۱۱ ميلادی شروع شد و در سال ۱۰۳۸ هجری برابر با ۱۶۲۹ ميلادی به پايان رسيد. اين مسجد به عنوان يک بنای عمومی برای استفاده مردم ساخته شد.
سردر زيبا و با شکوه مسجد با کاشی معرق است اما بقيه قسمت ها با کاشی خشت تزئين گرديده است. بسياری از محققين و مطلعين تاريخ صفويه علت اينکه کاشی های سردر با داخل مسجد تفاوت دارند را در عجله ای می دانند که شاه عباس اول برای اتمام مسجد داشت.
معمار مسجد استاد علی اکبر اصفهانی معمار برجسته عصر صفوی است که نام او در کتيبه بالای سردر آمده است. مسجد در عصر صفويه به نام های مسجد مهديه، مسجد المهدی و در کتب و منابع و سفرنامه ها به نام های ديگر همچون مسجد جامع عباسی و مسجد سلطانی ناميده می شد مسجد شاه نيز يکی ديگر از اسامی مسجد بود.
سردر ورودی رفيع و با شکوه مسجد با مناره های طرفين بر زيبائی بنا می افزايد. اين سردر با کاشی های تزئينی چند رنگ همراه با نقوش گل و گياه و پرنده و مقرنس های پوشيده از کاشی های معرق با نقش های متنوع و زيبا تزئين شده است.
در بالای کتيبه سردر غرفه ای است که کاشی کاری آن بسيار جالب توجه است. شکل دو طاووس که در طرفين يک گلدان قرار گرفته و با کاشی های معرق تزئين شده اند از ديدنی های مسجد به شمار می روند.
در اصلی مسجد در زمان سلطنت شاه صفی جانشين شاه عباس اول نصب شده است. قطعه ای که با مصراع « شد در کعبه در سپاهان باز » با خط نستعليق بسيار زيبا بر در نوشته شده ماده تاريخ نصب اين در يعنی سال ۱۰۴۷ هجری را بيان می دارد. در قسمت های مختلف لوحه هائی به چشم می خورند که بيانگر بخشودگی برخی از ماليات ها در دوران های مختلف است.
سنگ مشهور به سنگ شاخص که در چهار فصل ظهر شرعی را نشان می دهد در مدرسه سليمانيه قرار دارد. محاسبه و تعبيه و نصب اين سنگ از ابتکارات و ابداعات شيخ بهائی دانشمند بی نظير عصر شاه عباس اول است. اين سنگ شاخص ظهر شرعی را در طول چهارفصل سال نشان ميدهد.
ايوان سرپوشيده شمالی مسجد فضای وسيع و بلندی است که سر تا سر آن را کاشيکاری بسيار زيبائی فرا گرفته است. در دو سوی ايوان جنوبی مسجد دو شبستان وسيع ساخته شده که مجموعه ای از ويژگی های معماری پيشرفته قرون ۱۰ و ۱۱ هجری را به نمايش می گذارند.
گنبد با عظمت و رفيع مسجد که به صورت دوپوش ساخته شده بر روی اين صحن قرار دارد. اين گنبد را بزرگترين و پرکارترين و استادانه ترين آثار معماری قرن ۱۱ هجری می دانند.
از خصوصيات اين گنبد که حدود ۵۲ متر ارتفاع دارد انعکاس صدا است. و اين به خاطر دو پوش بودن گنبد و فضای ۱۶ متری بين دو گنبد است.
در همين صحن منبر سنگی مرمری يکپارچه نفيسی واقع شده که از شاهکارهای سنگتراشی آن روزگار است. اين صحن بوسيله دو دهانه عريض به شبستان های مجاور راه دارد. سطح نمای داخلی اين دو شبستان نيز پوشيده از کاشيکاری و کتيبه های نفيس و زيباست.
طبقه فوقانی که در قسمت شمالی مسجد واقع شده دارای غرفه هائی است که در دوران صفويه به محل زندگی طلاب علوم دينی اختصاص داشت.
مسأله ای که در مسجد امام جلب توجه می کند و اکثر سياحان و جهانگردان نيز به آن اشاره کرده اند و معماران و مهندسين نيز آن را يکی از استادانه ترين شگردهای معماری به حساب آورده اند مسأله رعايت جهت قبله در مسجد است. سازندگان مسجد طوری سردر را درست کرده اند که با عبور از ميان ايوان ورودی بدون آنکه احساس شود، نيم چرخی به سمت راست زده می شود. در حقيقت معمار برجسته اين اثر با يک زاويه ۴۵ درجه مسجد را در جهت قبله قرار داده است.
به طور کلی مسجد امام اصفهان با مناره های رفيع و ايوان های سر به فلک کشيده و شبستان های عالی و محراب های نفيس و همچنين با طرح يکپارچه و متوازن خود از شاهکارهای بی نظير و مسلم معماری زمان صفويه است. مسجدی که در عصر خود از عجايب زمان بوده و در حقيقت نيز به دليل زيبائی طرح، عظمت، ابعاد و شکوه و جلال کاشيکاری هايش چنين است و ... ستاره درخشان هنر عصر صفوی است

ویژگیهای بنا
ارتفاع گنبد عظیم مسجد شاه ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاه مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگهای مرمر یکپارچه و سنگابهای نفیس، از دیگر دیدنیهای جالب این مسجد است.
این مسجد عظیم دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستانها (شبستان شرقی) بزرگتر اما ساده و بی‌ تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچکتر است اما تزییناتی با کاشیهای خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محرابهای مساجد اصفهان است.
در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی دو مدرسه به طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌ هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، مدرسه ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌ نامند.
ارتفاع ایوان بزرگ جنوبی مسجد ۳۳ متر است و دو مناره در طرفین آن قرار گرفته‌اند که ارتفاع هر یک از آنها ۴۸ متر است. این دو مناره با کاشی تزیین شده‌ اند و نامهای محمد و علی به طور تکراری به خط بنایی بر بدنه آنها نقش بسته است. گنبد بزرگ مسجد تزئینات جالبی از کاشیکاری دارد و نیز داری کتیبه‌ ای به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی است.
دوقابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می‌ خواند. در فاصله‌ ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریباً اثیری پیدا می‌ کند، کاملاً بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره‌ کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می‌ دهد.
جلوخان رو به شمال است، همچنانکه ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می‌ باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بوده است. این مشکل با موفقیت حل شده و شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می‌ شود که از ویژگیهای بناهای تاریخی ایران از زمانها قدیم بوده است. این دهلیز مدور است و از این رو هیچ جهتی ندارد و می‌ تواند مانند پاشنه‌ ای باشد که محور بنا بر روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می‌ شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهان حیاط روشن از آفتاب را می‌ بیند. در آن سوی حیاط سر در وسیع شبستان قرار دارد، دروازه‌ ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.
سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.

سازندگان بنا
کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک‌الله تجلیل شده است.
مسجد شاه یکی از شاهکارهای معماری و کاشیکاری و حجاری ایران در قرن یازدهم هجری است و آخرین سال تاریخی که در مسجد دیده می‌شود سال ۱۰۷۷ هجری یعنی آخرین سال سلطنت شاه عباس دوم و ۱۰۷۸ هجری یعنی اولین سال سلطنت شاه سلیمان است و معلوم می‌دارد که اتمام تزیینات مسجد در دوره جانشینان شاه عباس کبیر یعنی شاه صفی و شاه عباس دوم و شاه سلیمان صورت گرفته است.
محاسبه جهت قبله برای این بنا توسط شیخ بهائی انجام شده است. این قبله یابی که با استفاده از ابزارهای آن زمان صورت پذیرفته تنها هفت درجه با جهت واقعی قبله اختلاف دارد.

تزتینات بنا
تزیینات عمده این مسجد از کاشی‌های خشت هفت رنگ است. در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای بر روی زمین به شکل شاخص در محلّ معیّنی تعبیه شده است که ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل سال نشان می‌دهد و شکل ظاهری آن مانند یه مثلث می‌باشد و محاسبه آن را شیخ بهائی دانشمند، فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عبّاس انجام داده است.
کتیبه‌های این مسجد شاهکار خوشنویسان معروف عهد صفویّه مانند علی رضا عباسی و عبدالباقی تبریزی و محمد رضا امامی است. کتیبه سردر باشکوه مسجد به خطّ علیرضا عباسی خوش نویس نامدار عصر صفویّه است که تاریخ آن سال ۱۰۲۵ ذکر شده است.
اسپرهای طرفین در ورودی ۸ لوحه با نوشته‌هایی مشکی بر زمینه فیزوه‌ای دارند که در هر یک از این اسپرها، چهار لوحه کار گذاشته شده. در جلو خان سردر مسجد نیز کتیبه‌هایی با عبارات و اشعاری وجود دارد.
تخت سنگ بزرگی نیز در ضلع غربی جلوخان هست که از نوشته‌ های آن تنها بسم الله الرحمن الرحیم به جا مانده است. کتیبه نمای خارجی سردر، خط ثلث سفید بر زمینه کاشی خشت وجود دارد. اشعاری به خط نستعلیق در اصلی مسجد را که پوشش نقره و طلا دارد زینت بخشیده است؛ در این اشعار سال اتمام و نصب در ۱۰۳۸ تا ۱۰۵۲ ذکر شده است؛ اشعار فوق‌الذکر ۱۶ بیت است که هشت بیت آن بر یک لنگه و هشت بیت دیگر بر لنگه دیگر آن به طور برجسته نقش بسته است. این در، در ضلع جنوبی واقع است.
دیوارها در میان نقش گل و بوته‌ های باغ مانندشان گم می‌ شوند، یا به باغهای واقعی و طبیعی باز می‌ شوند. به خاطر تمرکز بار روی ستون‌ ها هشت گوش چشم اندازهای وسیعی پدید می‌آید و فضای خالی به حداکثر می‌ رسد.
نمای حیاط به دالان‌ ها، طاقچه‌ ها، توده‌ های مقرنسهای روشن و نوارهای درازی از کتیبه‌ های سفید درخشان آراسته است و سراسر آن از کاشی‌ های هفت رنگ الوان پوشیده شده که مایه‌ های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌ های طلایی مستولی است.

سنگاب‌ ها
سنگاب ظرف سنگی بزرگی است که در گذشته آنرا از آب پر میکرده‌ اند و برای وضو گرفتن یا آشامیدن بکار میرفته‌ است. محل نصب سنگاب معمولاً در حیاط مسجد یا امامزاده بوده‌ است، ولی بر حسب نیاز در سایر مکانهای عمومی هم از آن استفاده میکرده‌اند.

مجموعاً هفت سنگاب در مسجد شاه وجود دارد:
۱- سنگاب در ورودی: این سنگاب بر روی پایه‌ ای هشت‌ ضلع در برابر درِ ورودی مسجد قراردارد، و از سنگ یشم ساخته‌ شده‌ است. کتیبه‌ ای بر روی این سنگاب وجود ندارد، و بر سطح خارجی آن، با فاصله‌ ای از لبه، نقشهای برجسته گل و بته کنده‌کاری شده‌ است. از اواخر دهه ۱۳۷۰ حفاظی چوبی برای جلوگیری از آسیب‌ های احتمالی دور سنگاب نصب شده‌ بود که در سال ۱۳۸۹ با حفاظی شیشه‌ ای تعویض شد. با وجود حفاظ امکان لمس سنگاب وجود ندارد.
۲- سنگاب چهلستون غربی: این سنگاب هم از سنگ یشم ساخته‌ شده و بر پایه‌ ای هشت ضلعی در میان دو مربع سنگی پاشویه‌ دار قرار گرفته‌ است. علاوه بر نقش‌ های گل و بته در سطح خارجی سنگاب، در اطراف لبه آن اشعاری به خط نستعلیق بصورت برجسته کنده‌کاری شده‌ است، و در بین بیت‌ های شعر اصلی، جملات شعرگونه دیگری در وصف علی نگاشته‌ شده‌ اند.
بر اساس این شعر، سنگاب در زمان شاه سلیمان و در تاریخ ۱۰۹۵ (قمری) برابر با ۱۰۶۳ (خورشیدی) ساخته‌ شده‌ است. با استفاده از حساب ابجد، جمله «زمزمی از کعبه ثانی زده جوش» هم همین تاریخ را بدست می‌ دهد.
۳- سنگاب چهلستون شرقی: این سنگاب از جنس سنگ آهک است و به این دلیل دارای نقش و رگه‌ های طبیعی است. پایه آن هشت‌ گوش است و در میان دو پاشویه چهارگوش قراردارد.
۴- سنگاب گنبد غربی: این سنگاب از جنس سنگ مرمر است و پایه‌ ای چهارگوش دارد که در میان دو پاشویه قرار گرفته‌ است. آب اضافی که از سنگاب بیرون می‌ ریخته در پاشویه‌ ها جمع می‌ شده‌ است. به علت نرم بودن جنس سنگ مرمر، در طول زمان مردم یادگاریهایی بر روی این سنگاب نوشته‌ اند.
۵- سنگاب گنبد شرقی: این سنگاب قرینه سنگاب گنبد غربی است، و دارای همان جنس، شکل، و خصوصیات نصب است.
۶- در دالان مشرف به حیاط در گوشه جنوب غربی مسجد سنگابی وجود دارد که وقف امام حسین شده است.
۷- در انتهای شرقی مدخل اصلی مسجد سنگاب دیگری قرار دارد که شبیه به سنگاب دالان جنوب غربی است، و دارای چند نقش ساده و ناقص بر بدنه و برجستگی جای کاسه آب است. این سنگاب بر روی پایه گردی قراردارد.

وقایع تاریخی این مسجد
1. به دست گرفتن کنترل این مسجد توسط مجاهدان شهری اصفهان به رهبری آقانجفی و حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی و کانون درگیری‌ های مسلحانه با سربازان حاکم قجری اصفهان که در نهایت با ورود مجاهدین بختیاری به سرپرستی ضرغام السلطنه منجر به سقوط حکومت استبداد و فتح اصفهان گردید. (در سال ۱۳۲۵ قمری و در اواخر دوران استبداد صغیر) ۲. تحصن مردم اصفهان علیه ظل السلطان حاکم قاجاری اصفهان در پی قتل مونس السلطنه (مادر صارم الدوله) به دست صارم الدوله. صارم الدوله فرزند ظل السلطان بود که مادرش را که به خانه حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی پناه آورده بود با شلیک گلوله در آن خانه کشت. این واقعه خشم مردم اصفهان را برانگیخت. (۱۳۲۵ قمری)