حمام شیخ بهایی

متن کامل: حمام شیخ بهایی

گرمابه‌ های متعدد و مختلف اصفهان خود نمادی از ذهن خلاقانه ایرانیان در معماری است به گونه‌ ای که در آنها مکانی با سنگ‌ مرمر خاص برای ماساژ کمر، مکانهایی برای استراحت، صرف غذا و نوشیدن گلاب اصفهان قابل مشاهده است.
در این میان معماهای حمام شیخ بهایی از مهم‌ترین رازهای نامکشوف بناهای تاریخی است به گونه‌ای که پس از گذشت سالیان سال هنوز دانشمندان نتوانسته‌ اند به شکل ۱۰۰ درصدی به معمای روشن بودن همیشگی شمعی که مخزن این حمام را گرم کرده پی ببرند.
معمای دیگر این حمام گرم شدن مخزن بزرگ آن با یک شمع بوده است .
حمام شیخ بهائی مربوط به دوره صفوی است و در اصفهان، خیابان عبدالرازق، کوچه شیخ بهائی واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۷ با شمارهٔ ثبت ۲۰۶۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. حمام شیخ بهائی معروف ترین حمام شهر اصفهان، توسط شیخ بهائی (م۱۰۳۰ق) در ۱۰۲۵قمری در عهد شاه عباس، طراحی و ساخته شده است. حمامی تاریخی که میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه، نزدیک بُقعه معروف به «درب امام» واقع شده است. به واسطه ویژگی منحصر به‌ فرد خود با افسانه‌ ها و داستانهای گاهی متناقض آمیخته شده است.

سوخت گرمخانه
مردم اصفهان از دیرباز عقیده داشته‌اند که گُلْخَن(آتشخانه) این گرمابه را شیخ بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می‌شد و در زیر پاتیل گُلْخَن، فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدّتهای مدید همچنان می‌سوخت و آب‌ حمام بدان وسیله گرم می‌ شد. گرم شدن مخزن حمام شیخ بهایی با یک شمع و روشن بودن دائمی آن مطلبی است که در آن شکی وجود ندارد اما هنوز نمی‌توان درباره چگونگی این موضوع مطلبی قطعی بیان کرد و تمام موارد بیان شده از حدسیات با توجه به شواهد پیرامونی به دست آمده است.

جدی ترین نظریه در باب سوخت این گرمخانه، سیستم سفالینه لوله کشی زیرزمینی هست که حد فاصل آبریزگاه مسجد جامع و این حمام وجود داشته که احتمالاً با روش مكش طبیعی گازهایی چون متان و اكسیدهای گوگردی به مشعل خزینه حمام هدایت می شده و به عنوان منبع گرما در مشعل می سوخته و یا این كه مستقیماً این گازها را از مواد زاید دفع شده در خود حمام جمع آوری می كردند و مورد استفاده قرار میدادند. همچنین بنا بر صحبت ساکنین قدیمی محله، در پشت گرمخانه مُردابی دست ساز موجود بوده که آب فاضلاب به آن جاری بوده و می‌توان این احتمال را داد که گاز مورد نیاز از این مُرداب دست ساز تامین میشده است.
همچنین با توجه به مجاورت عصارخانه جماله با این حمام که در آن از دانه‌ های گیاهی، روغن تهیه می شده است ممکن است این سوخت منبع تهیه انرژی این شعله قرار گرفته باشد.

در جریان مرمت خانه شیخ بهایی در مجاورت این بنا در کف زمین تنپوشه‌ های سفالی و چاههای مرتبطی پیدا شده است که نظریه نخست را در ارتباط با تامین انرژی این شعله تایید ‌‌می‌کند ضمن اینکه با مطالعات باستان‌ شناسی در این منطقه مشخص شد که فاضلاب شهر اصفهان توسط لوله‌ های جمع آوری فاضلاب وارد خزینه حمام می‌ شده است.
امروزه تولید گاز از فاضلاب با عنوان بیوگاز نامیده می‌ شود که یکی از تخصص های مهندسین بهداشت و محیط زیست است و در کشورهای اروپایی و آمریکا از این سیستم بعنوان بازیافت فاضلاب و تهیه سوخت استفاده می‌ شود ولی متاسفانه در ایران کاربرد زیادی ندارد .

در ارتباط با شمع ساخته شده به دست شیخ بهائی هیچگونه اطلاعاتی در دست نیست به جز اینکه از جنس طلا بوده که احتمالاً همین عامل باعث سرقت آن شده. به طور خاص در ۱۰۰ سال اخیر با بی توجهی و تغییر کاربری بخش‌ هایی از فضای گرمخانه و الحاق شدن عناصر جدید، شناسایی و درک فضاها و سیستم سنتی گرمایش گرمخانه غیرممکن شده است.

گرماخانه شیخ بهائی دارای دو سربینه (رخت کن حمام) که سربینه بزرگ متعلق به مردان و سربینه کوچک متعلق به زنان است تشکیل شده. دارای استخر و تعداد خزینه و آب انبار هست.

بخش استخر آن اکنون در تصرف بخش خصوصی هست و به عنوان کارخانه ریسندگی استفاده می‌شود. تا ۲۰ سال پیش همچنان این بنا به عنوان حمام استفاده میشده تا سرانجام تعطیل شده و بعد از ۱۰ سال رها شدن در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت.

دلیل خاموش شدن شمع حمام چیست؟
در ارتباط با این حمام نکته مهم این است که آب دیگهای آن تا اواسط دوره پهلوی با شعله‌ شمع به جوش می‌آمده است اما اکنون این سیستم کارآیی ندارد که دلایل مختلفی برای این امر ذکر شده است.
اما یکی از مشهورترین دلایل ذکر شده برای خاموشی شعله شمع این حمام این است که تعدادی از محققان خارجی در زمان صفویه و قاجار برای پی بردن به راز شمع، بخشی از سازه‌ اصلی را تخریب و پس از آن شمع خاموش شده است.