مسجد جامع زواره به مانند مسجد جامع اردستان از پیشینه بسیار زیادی برخوردار است. بنای مسجد جامع زواره دربخش مركزی زواره، در 15 كيلومتری شمال خاوری اردستان واقع شده و با توجه به مدارك موجود، اولين مسجد چهار ايوانی ايران است كه در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را به نحو شايسته ای محفوظ داشته است.
تاریخ این مسجد به عصر سلجوقیان باز می گردد. وقتی قرار شد در زواره مسجد جامعی بنا نمایند. بنای گنبدی شکل اردستان را سرمشق قرار دادند لکن چون در ظرف این مدت نمونه تازه ای از مسجد پیدا شده بود به همین دلیل مسجد جامع زواره به مسجدی چهار ایوانی تبدیل گردید و مسجد اردستان که هنوز نو اما اسلوبش بر خلاف معمول زمان بود به سبک آن روز تغییر شکل یافت و به پیروی از مسجد زواره از سال 553 تا 555 ه.ق به مسجد چهار ایوانی تبدیل یافت.
اين مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاك و با نقشه چهار ايوانی و طرح مستطيل شكل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ايوانهای چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفيس و كتيبه هايی زيباست.
سطح مسجد حدود يك متر از زمينهای اطراف مرتفع تر و دارای دو سردر ورودی مزين به آجركاری و طاق نماهای در خور توجه در ضلع خاوری و باختری است. از اين ورودی ها می توان وارد فضای طاق دار و سپس صحن مسجد شد.
صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف دارای ايوان و دهانه های طاق دار است. كف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. با توجه به مشابهت بسيار اين مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زمانی تقريبی آنها و وجود كلمه «احمد» در كتيبه جامع زواره، به احتمال زياد، بانی آن همان بانی مسجد جامع اردستان يعنی ابوطاهر بن غالی بوده است.
ايوان های مسجد دارای ابعاد مختلف هستند، بدين ترتيب كه ايوان جنوبی از ايوان شمالی بلندتر و عريض تر و ايوان شمالی از ايوان های باختری و خاوری بزرگ تر است.
سطوح ايوانها، آجری ساده است و تنها در جرزهای طرفين دارای طاق نماهای محراب گونه سه طبقه اند. ايوان جنوبی صحن به دهانه هفت متر دارای پوشش رسمی بندی زيبايی است. اين ايوان از طريق ضلع جنوبی به گنبدخانه و از اضلاع خاوری و باختری، به شبستان های طرفين راه پيدا میكند.
شبستان گنبد دار مسجد دارای گنبدی آجری است كه در كمال زيبايی و تناسب به وسيله گوشه سازی بر طرح مربعی قرار گرفته است. گوشه سازی گنبد از نوع پتكانه با ارتفاع زياد است. گنبد به قطر دهانه حدود 8 متر، از نوع دو پوسته پيوسته است. دو پوسته اين گنبد از ارتفاع شكرگاه، از هم جدا شدهاند. پوسته درونی، از نوع بيضوی و پوسته خارجی، از نوع نوع شب دری تند است. ارتفاع داخلی گنبد، 13 و ارتفاع خارجی آن، 14 متر است. آجركاری سطح زيرين گنبد و منطقه انتقالی به شيوه تزيينی تا حدودی شبيه گنبدخانه های مسجد جامع اصفهان اجرا شده است.
در زير گوشه ساز، كتيبه سراسری بنا به خط كوفی از آجر تراش در زمينه ای از گل و بوته گچی مشتمل بر آيات قرآنی و عبارات تاريخی قرار دارد كه متأسفانه بخش عمده آن از بين رفته است.
در ضلع جنوبی گنبدخانه، محراب نفيس گچبری با وضعيت نسبتاً خوبی برجای مانده است. اين محراب متشكل از دو حاشيه و دو طاق نما با هلالی تيزه دار بر روی هم است. هر كدام از طاق نماها بر دو ستون با سرستون هايی قرار گرفته اند. سطوح محراب دارای تزيينات گچبری برجسته مشتمل بر كتيبه هايی به خط كوفی و نسخ و نقوش گياهی و اسليمی است. كتيبه های اين محراب مشتمل بر آيات قرآنی با رنگ نارنجی رنگ آميزی شده اند.
ايوان شمالی صحن حدود یک متر از صحن مرتفع تر است. ايوان های خاوری و باختری در انتها دارای بخش مجزا شده ای هستند. در طرفين ايوان ها، شبستان های ستوندار واقع اند كه با طاق های ناودانی شكل (نوعی قوس كليل) عمود بر صحن پوشش يافته اند. در ضلع باختری و مجاور ورودی باختری مسجد، منارهای به ارتفاع كلی 11 متر با پلكان مارپيچ قرار گرفته كه بخش فوقانی آن از بين رفته است. راه ورود به اين مناره از داخل مسجد است. براساس نوشته مورخان، سردابهای كهن در زير راسته درآيگاه مسجد وجود دارد و مسجد فعلی بر روی مسجد شبستانی كهن تر بنا شده است.
کتیبه های مسجد
کتیبه ای که تاریخ مسجد جامع زواره را معلوم می نماید بر خلاف معمول در قسمت فوقانی نماهای اطراف صحن مسجد قرار دارد. کتیبه مزبور که شباهت تمام به کتیبه های قرون پنجم و ششم ه. ق از دوره سلاجقه دارد و با کمال تاسف از غالب کلمات آن جز دسته یا نوک بعضی حروف و سرکش ها چیز دیگری نمایان نیست به خط کوفی برجسته آجری که ابتدای آن بر دیوار جانب شرقی ایوان جنوبی است، نوشته شده. به هممین دلیل از قسمت تاریخی این کتیبه هم کلمات مختصری باقی مانده و کار دشواری است که بتوان به طور قطع بانی ساختمان مسجد و تاریخ آن را تعیین نمود.
به هر حال از جمع مراتب مسطور و مشابهات دو مسجد جامع اردستان و زواره و وجود کلمه (احمد) از (امر ببناء) می توان گفت بانی مسجد جامع زواره در قرن ششم ه.ق همان (ابو طاهر حسین بن غالی بن احمد) بوده و ممکن است با این فرض استاد معمار آن را نیز همان استاد محمود اصفهانی معروف به (غازی) دانست.
در ایوان جنوبی مسجد جامع زواره و در قسمت شرقی مدخل بین ایوان و گنبد بر قطعه ای از گچ به خط ثلث برجسته کتیبه ای به چشم می خورد.
کتیبه ای که در زیر گنبد و در شبستان محراب واقع شده از گچ است. حروف آن از کوفی گلدار و روی حاشیه ی عریض گل و بوته واقع است. لکن این ترکیب زیبا به کلی خراب و ویران گردیده و به خوبی تشخیص داده می شود که کتیبه ی مزبور مشتمل بر آیات 187و 188 از سوره(آل عمران) و پس از آن متضمن متن تاریخی بوده که ازقرار معلوم سال تاریخ بنا را در برداشته لکن اکنون چیزی مفهوم نمی شود و نمی توان خواند
یکی از حاشیه های گچ بری محراب مسجد جامع زواره به خط ثلث شامل آیه 18 و 19 سوره(توبه) است ولی سال تاریخ آن موجود نیست.
چنین بر می آید که مسجد جامع زواره در سال 530 (ه.ق) به اتمام رسیده و سپس با محرابی نفیس که در ابتداء مسجد فاقد آن بوده و حاشیه ی مجللی که کتیبه ای در برداشته پیراسته گردیده است.
کتیبه ای که تاریخ ساختمان مسجد جامع زواره را به دست میدهد، بر خلاف معمول در قسمت بالای نمای رو به صحن قرار گرفتهاست. این کتیبه که به خطّ کوفی بسیار ساده نوشته شده و با آجر تراشیده ساخته شدهاست، با کتیبههای قرون پنجم و ششم موجود در بسیاری از بناهای اصفهان و اطراف آن شباهت کامل دارد. پس از بسم الله آیة ۱۸ از سورة ۹ خوانده میشود و سپس متن تاریخی آغاز شده که متأسّفانه از غالب کلمات جز قطعات ناقصی بر جای نماندهاست. به همین سبب قرائت آن بسیار مشکل است و تنها میتوان کلمات زیر را در آن باز یافت: أمر ببناء... الفقیر الی رحمه الله... احمد... ثلثین و خمس مائه.
کتیبه ای که در قسمت گردن گنبد شبستان محراب را دور می زند، از گچ ساخته شده؛ حروف آن که به خطّ کوفی مزیّن به گل ها و برگ هاست، بر زمینه ای از نقوش اسلیمی بسیار چشمگیر حک شده است. این بخش از تزیینات به شدّت صدمه دیده و ضایع شده است. از آن چه باقی مانده می توان دریافت که کتیبه شامل آیات ۱۸۷ و ۱۸۸ از سورة ۳ بوده و پس از آن متن تاریخی کتیبه آمده که ظاهراً حاوی تاریخ بوده است، ولی با وضع موجود چیزی از آن کشف نمیشود.
محراب که در وضعیّتی عالی حفظ شده، حاوی کتیبه ای است به خطّ کوفی به همراه دو کتیبة دیگر به خطّ نسخ. قسمت بالای کتیبة خارجی شامل آیة ۵۲ از سوره ۷ است. یکی از دو کتیبهای که به خطّ نسخ است، همان آیهای که در کتیبة صحن آمده یعنی آیة ۱۸ از سوره ۹ را تکرار کرده است و کتیبة سوّم آیات ۱۸۷ و ۱۸۸ از سورهٔ ۳ یعنی همان آیاتی را که کتیبة نواری شکل گردن گنبد را آذین کردهاند، عرضه میدارد.
منابع
میراث فرهنگی استان اصفهان
fa.wikipedia.org
irandeserts.com
negahmedia.ir
tishineh.com
arthut.co