مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی شاید از معدود بقعه های کشور باشد که تا این حد جاذبه های گردشگری بالایی برای پذیرش مسافر دارد. بقعه ای که فراتر از یک آرامگاه، با معماری عجیب و زیبایش از هفتصد سال پیش در اردبیل همچنان پابرجاست.

محلی که امروز به نام بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف است حدود هفتصد سال پیش باغ بزرگی بنام اسفریس بود که شیخ صفی الدین در بخشی از آن به ارشاد و تدریس مریدان خود می پرداخت.

شیخ صفی الدین اردبیلی (۶۵۰ – ۷۳۵) هجری قمری، نیای بزرگ دودمان صفویان، از بومیان ایرانی و هشتمین نسل از تبار فیروزشاه زرین کلاه بود. زبان مادری شیخ صفی الدین زبان ترکی آذری  بود و اشعاری به این زبان ایرانی در کتاب صفوة الصفا و سلسلة النسب سروده است. دودمان صفوی نام خویش را از وی گرفته بودند. او پایه گذار خانقاه صفوی در اردبیل بود. بعد از وفات شیخ صفی در سال ۷۳۵ هجری قمری فرزندش صدرالدین موسی با ساخت یک برجی بنام الله الله در محل دفن او مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی را پایه گذاری کرد.

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی بزرگ ترین، کامل ترین و برجسته ترین خانقاه می باشد. این آرامگاه از لحاظ شاهکارهای هنری و معماری و نمایش اصول اساسی عرفانی در سطح جهان نیز ارزش والایی به خود اختصاص داده است. معماری ایلخانی و تیموری با الهام از فلسفه صوفیانه، انواع جدیدی از فضاها و الگوهای تزئینی را خلق کرده اند. این مجموعه که آرامگاه بنیانگذار سلسله صفوی است، قداست و ارزش خود را تا به امروز حفظ کرده است.

طبق وصیت شیخ، جنازه وی در اتاقی جنب خلوتخانه و باغچه و حوضخانه دفن شده است و بر قبر او بنایی وجود دارد که علاوه بر مقبره شیخ صفی و مرقد شاه اسماعیل اول، آرامگاه‌ های دیگری از شاهزادگان صفوی و فرزندان وی در این بقعه و محل شهیدگاه قرار دارند.

مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی‌الدین در سال ۷۳۵ ه. ق. به دست فرزند وی صدرالدین موسی بنا شد. پس از شروع حکومت صفویه، به دلیل ارادت شاهان صفوی به جد خود، واحد های مختلفی به این مجموعه اضافه شد. در دوره شاه عباس برای تکمیل و تزئین این اثر، کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ معماری عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که هم چنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می‌آید.

یکی از ویژگی های منحصربه‌فرد این مجموعه گرد هم آمدن ده‌ها اثر بدیع در رشته‌های مختلف هنری است که از آن جمله می‌توان به عالی‌ترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس و گچ ‌بری کتیبه‌ های زیبا و نفیس و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی (میر عماد، میر قوام الدین، محمد اسماعیل و…) منبت های ارزنده، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری و غیره اشاره کرد. این اثر از ساختار معماری فخیمی برخوردار است و این خود یکی از دلایل تمایز آن با سایر مجموعه ‌های تاریخی ایران به شمار می آید.

سر در اصلی بقعه شیخ صفی الدین که در زمان شاه عباس دوم و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ ساخته شده بود، تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشته که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلا در انبار بقعه نگهداری می‌شوند.

در این آرامگاه ابتدا با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل می شویم که دور تا دور آن با دیوارهای آجری و با ازاره های سنگی محصور شده است. راهرویی بین حیاط بزرگ و صحن اصلی وجود دارد که از طریق دری در سمت شمالی به محوطه شهیدگاه و در سمت جنوبی به محوطه ای به نام “چله خانه” یا قربان گاه مرتبط می شود. صحن اصلی، حیاط مستطیل شکلی است که با تخته سنگ های صاف مفروش شده است و حوضی در وسط آن قرار دارد.

مسجد جنت سرا:
در سمت چپ سرسرای ورودی یک فضای هشت ضلعی وجود دارد که مسجد جنت سرا نام گرفته است. لازم به ذکر است که این مسجد فاقد محراب می باشد. این مکان در گذشته مخصوص انجام مراسم صوفیانه بوده که سنگ میدان یا “میدان داشی” آن هنوز هم در مجموعه موجود می باشد. این مسجد در گذشته سقف گنبدی داشته است که در دوره قاجاریه فروریخته و سقفی چوبی و مسطح جایگزین آن شده است.

قندیل خانه:
بخش دیگر این مجموعه قندیل خانه نام دارد که قسمت اصلی این بنا نیز محسوب می شود. مکان آن رو به روی سرسرای ورودی می باشد که در دو طبقه بنا شده است. پنج پنجره چوبی در طبقه فوقانی و پنج پنجره در زیر آن نمای بسیار زیبایی به قندیل خانه بخشیده است.

فرش بقعه شیخ صفی
فرش بقعه شیخ صفی یکی از شاهکارهای هنری جهان است که اکنون در لندن نگهداری میشود. مختصری در مورد این فرش در زیر آورده شده است:
این فرش بدستور شاه تهماسب اول در مدت شانزده سال توسط استاد فرشباف، استاد مقصود کاشانی بافته شد.
نقشه این فرش براساس تصویر سقف قندیل خانه طراحی شده است و افرادی که وارد این مکان می‌شده‌اند کف و سقف تالار را به یک نقش می‌دیده‌اند که تداعی کننده ذهنیت عارفان دوران صفویه مبنی بر وحدت وجود یعنی از فرش تا عرش به یک نقش می‌باشد.
فرش منحصربفرد بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي که سالها زينت بخش اين بقعه بود ، بعدها به انگلیسیها فروخته شد. این فرش اخيرا در فهرست 50 شاهکار هنري برگزيده ي جهان قرار گرفته است. اين اثر نفيس هنري که هم اکنون درگنجينه " ويکتوريا آلبرت هال " شهر لندن در معرض بازديد علاقه مندان به هنر ايران اسلامي قرار دارد، مظهري از هنر و تفکر عارفان دوره صفويه محسوب مي شود و تا سال 1893 ميلادي در بقعه شيخ صفي قرار داشت.

بازبافت یا دوباره بافی قالی:
در سال 1375 کارشناسان اين سازمان تصميم به بازبافت قالي بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي گرفتند که کار مطالعه فرش اصلي بقعه در لندن توسط متخصصان ايراني و خارجي شروع و شناسنامه علمي آن شامل مشخصات فني، تعداد و نوع گره ها، نوع چله، ابعاد و رنگها به دقت بررسي و تهيه شد.

طراحي اين فرش توسط استاد قره باغي انجام گرفت و بازبافت آن توسط بافنده هاي معتبر ايران و تحت نظارت شوراي عالي نظارت شروع و در سال 82 به اتمام رسيد و در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به شیوه قدیم، گسترده شد.

چینی خانه (خانقاه قديم):
این عمارت به دستور شاه عباس کبیر و طراحي و مهندسي شيخ بهايي دانشمند شهير عصر صفوي احداث شده و چینی هایی اهدايي امپراطور چين به شاه عباس كبير که به شکل هاي متنوع لنگری های بزرگ فغفوری، مرتبان ها، بادیه ها و دیگر ظروف نفیسه غوری و فغفوری بوده توسط شاه عباس به این محل وقف شده است. اکثر این ظروف دارای مهر شاه عباس با عبارت ذيل هستند؛ بنده شاه ولایت عباس وقف بر آستان شاه صفی نمود.

اين بنا از نظر سبک معماری و تزئینات از پدیده های شگفت انگیز هنر ایران در قرن یازده هجری به شمار مي رود. نقشه عمارت عالي چيني خانه از بیرون به شکل هشت ضلعی ناقص کاملاً متقارن بوده و فضای داخلی، اتاق چهارگوشی به ابعاد 18×18 متر می باشد که در هر یک از اضلاع آن یک تورفتگی چند وجهی به طرز نیم هشت ایجاد شده است.

چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می‌یابد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای تاق نماهای فوق العاده زیبا و نفیس از نوع مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شده ‌است. هماهنگی و توازن رنگ‌ ها با سطوح مقرنس از اسلیم ها و گل ‌های مختلف منظره‌ ای شگفت انگیز را ایجاد کرده ‌است.

پناهگاه:
با توجه به اینکه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در زمان صفوی مکانی مقدس به شمار می رفت، حکم پناهگاه نیز داشت. کسانی که در آنجا متحصن می‌شدند حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود. مثلا “سلطان حسین‌خان شاملو” برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی ‌بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.
 

اگر بخواهیم بخش های مختلف این بقعه را به صورت کلی بیان کنیم، باید به موارد زیر اشاره کنیم:
حرم و دارالحفاظ
مقبره شاهزادگان در جانب شرقی دارالحفاظ
ایوان بزرگ رو به قبله دارالحدیث که از آثار دوران شاه اسماعیل اول بوده و در آن مقبره‌ های مسقفی از اولاد و مشایخ صوفیه قرار داشته‌است.
چله‌ خانه ‌های قدیم و جدید و محل جلوس شیخ صفی الدین بوده ‌است.
مقبره همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب)
مقصوره ‌ای در برابر ایوان دارالحدیث
محوطه شهیدگاه در شمال گنبد دارالحدیث
محل جلوس شیخ صدرالدین موسی
حجره‌ ها که از چهل عدد بیشتر بوده
صفه مزارهای برخی از امیران و سران خاندان صفوی
نانوا خانه یا آشپزخانه
آشپزخانه و دیگ خانه و حجره‌ های متعلق به آن
حجره رو به مزار شیخ صفی الدین که آرامگاه مشایخ صوفیه بوده ‌است.
شربت خانه در کنار چشمه آبی مشتمل بر حوض و محل پختن حلواها و شیرینی ‌ها
خونچه خانه و انبار با حجره‌ های فوقانی و تحتانی
دفترخانه شامل دهلیز و خانه و محوطه ‌ای میان شربت خانه و خونچه خانه
نقاره خانه که زیر سقف آن سقاخانه بوده و در پشت آن حمام و برخی خانه ‌های متعلقه قرار دارد.
هیمه خانه و زمینی در اطراف آن
فضای بیرون در آستانه که در مقابل آن کوچه و دکان ها قرار داشت.
 

ارتباط با اداره میراث فرهنگی و گردشگری شهر اردبیل:

اردبيل ، بزرگراه شهدا ، حد فاصل فلكه ججين و پل علي آباد ،
تماس با روابط عمومی 33257806  045
تلفن :33241070 - 33234050  045      فكس : 33232986 045
كد پستي 5613951851
پست الكترونيك :
[email protected]
 

منابع:

miras-ar.ir
tebyan-zn.ir
anobanini.ir
arktourism.ir
ardebilnews.com