حمامهای اردبیل

متن کامل: حمامهای اردبیل

حمام پیر زرگر اردبیل

آدرس بنا: محله پیرزرگر- روبروی مسجد پیرزرگر

قدمت : قاجار

عرصه: 44/1203 مترمربع

اعیان: 98/1110 مترمربع

این حمام درورودی و راهرویی ساده دارد، اما رخت کن آن که با سکوهای قدیمی، شاه نشین ها، کف سنگفرش و حوض سنگی هشت ضلعی با چهار بازوی سنگی که با یک پله کوچک به سکوی رخت کن منتهی می شود، شکل قدیمی خود را حفظ کرده است.

سقف رخت کن با نواری که با گل های تکراری نقاشی شده، قاب گرفته شده است و این نوار از پایین به آویزها و از بالا به عرقچین گنبد محدود می شود. رویه گنبد با عدد «بته ترمه» بزرگ به چهار قسمت تقسیم شده و بین آن ها، تصاویری از ملایک و گل و بوته های اسلیمی نقاشی شده است. اما درزیر عرقچین، کنگره ای مرکب از ۱۶ آویز به صورت گردنبندی قرار گرفته که در متن آن هاگل و بوته های اسلیمی نقاشی شده است. یک ردیف پایین تر در رویه دوازده آویز، صحنه های مجلسی نقاشی شده است. بقیه آویز و چهار فیل گوش میان آن ها سفید کاری شده وآثار نقاشی آن از بین رفته است. نقاشی های دیوار شاه نشین ها هم در نتیجه سفید کاری از بین رفته است ولی نمونه نقاشی های شاه نشین ها را می توان در شاه نشین سمت راست در ورودی حمام دید. این شاه نشین با یک دیوار جدید از رخت کن جدا شده و به صورت انبار خرده ریز در آمده است. در یکایک دیوارهای آن، نقاشی های قدیمی دیده می شود. داخل حمام، به صورت چهار طاقی بلند با آویزهای متعدد و یک گنبد کوچک نسبت به وسعت حمام است و ابعاد آن ۵× ۴ متر می باشد. دیوار خزینه آب گرم و در ورودی، با طاق نمای کم عمق ساخته شده است.

اهمیت شاخص این مجموعه قرارگیری در محور کهن منتهی به جمعه مسجد از طرفی و محله تازه میدان و بازار از طرف دیگر می باشد.

حمام اوچ دکان اردبیل

این حمام در محله اوچ دکان اردبیل واقع است و نسبت به دیگر حمام های قدیمی شهر، از اصالت بیش تری برخورداراست. بر مبنای ماده تاریخی که در سنگ نبشته بالای طاق نمای سر در ساخته شده، بنای حمام یک سال به طول انجامیده است (سال های ۱۲۸۵ و ۱۲۵۹ هجری قمری) دهلیز حمام،محوطه ای شش ضلعی با شش طاقچه می باشد، که بین طاق نماهای هر طاقچه گوشواره ای کوچک ساخته شده و روی گنبد کروی کنگره داری قرار داده شده است. رختکن حمام چهار طاق عریض و کم عمق دارد. تمام سطوح داخلی آن به جز قسمتی از نبش دیوار ها با نقاشی های روغنی پوشیده شده است.

تقسیم بندی شاه نشین های این حمام، منطقی و چشمگیر است و در هرجای آن، نسبت به وسعتش نقاشی هایی شده است. دیگر قسمت های حمام، سطح دیوارها،آویزها و سطح رختکن نیز متناسب با فضا و وسعت موجود با اسلیمی های گل و برگ ساده یااسلیمی توریقی ساده، صحنه های تشریفاتی مربوط به خادم ها، ترنج، گل های شاه عباسی وگلبرگ های ریز و… با نقاشی های مختلف مزین شده است و همین تزیین نقاشی از ویژگی هایبارز این حمام قدیمی می باشد که ستایش هر بیننده ای را بر می انگیزد.

حمام پیرعبدالملک(میرزا حبیب) اردبیل

این حمام در محله پیر عبدالملک اردبیل واقع شده است. در ورودی و هشتی جالب توجهی ندارد، اما رخت کن آن شکل و سبکی دیگر دارد و به صورت چهار طاقی است. بالای طاق نماها، طاق نمایی تزیینی ساخته شده و پایه آن ها بایک فیل گوش ساده و آویز های باریک گسترده تزیین شده است. رختکن حمام، گنبدی کروی وسفید کاری می باشد و بین رختکن و داخل حمام، محوطه کوچک سکوداری وجود دارد که برای حفظ تعادل هوا، بین دو نقطه ساخته شده است. یکی از دیوارهای این محوطه ساده ومعمولی می باشد و سه دیوار دیگر آن دارای طاق نما و آویز بندی است که در سقف به یک ستاره منتظم هشت پر منتهی می شود. در داخل حمام، یک صحن بزرگ به ابعاد ۵× ۵ مترقرار دارد که دو دیوار آن (ورودی و خزینه آب گرم) طاق نما و آویز بندی شده است. دیوارهای طرفین آن به دو شاه نشین بزرگ و عمیق اختصاص یافته است. دیوارهای شاه نشینها به سه طاق نما، گوشواره های حد فاصل طاق ها و آویزهای متعددی که به رواق هایبسیار زیبا و بزرگ منتهی می شوند، تزیین یافته اند.

حمام حاج شیخ اردبیل

حمام «حاج شیخ» اردبیل، در کوی عالی قاپوی این شهر واقع شده است و مورداستفاده قرار می گیرد. در ورودی آن ساده، ولی دارای هشتی بسیار زیبا با گنبد و ۱۶عدد آویز ساخته شده که در حد فاصل گنبد و هشت طاق نمای سکودار است.

رختکن حمام دارای چهار رواق است و به همین اندازه ستون هشت ضلعی دارد که طاق های جناغی مختلف بلند و کوتاه روی آن ها قرار دارد. نیم گنبد رواق ها بر طاق نماها استقرار یافته است. همه دیوارها و سقف پوشیده از نقاشی های تزیینی مختلف بوده که در حال حاضر به علت سفید کاری از بین رفته است. از این تزیینات، فقط در گوشه جنوبی، زیر گنبد کوچک کنج رختکن، نقاشی هایی از گل و بوته و برگ اسلیمی ساده باقی مانده است. داخل حمام،دو شاه نشین بزرگ متقابل و دو نیم گنبد کوچک وجود دارد. گنبد اصلی بلند و باآویزهای گسترده بر طاق نماها و نیم ستون های مربع تکیه دارد. راه حمام کاشی کاری معمولی شده است. قدمت بنای حمام معلوم نیست، ولی تعمیر کنندگان عمر آن را در حدود ۳۰۰ سال ذکر می کنند.

حمام ملا هادی اردبیل

آدرس بنا: میدان عالی قاپو – محله ملاهادی

قدمت : قاجار

عرصه: 20/1320

اعیان: 8/1172 مترمربع

حمام «ملا هادی» یا «حاج محسن» درکوچه ملا هادی اردبیل واقع شده است. این حمام یک در ورودی ستون دار با آجر قرمز وگنبد معمولی دارد. رختکن آن هشت ضلعی است و روی آن، گنبدی مدور قرار دارد. حمام به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم شده است. از تزیینات اولیه آن تنها نقاشی های آن باقیمانده اند که در قسمت زنانه مشهود است. پا طاق گنبد حمام با آویزهای منظم تزیین شده است.

حمام پیر (حاج رحیم) اردبیل

این گرمابه در محله سرچشمه اردبیل واقع شده و به جز هشتی و در ورودی آن بقیه ساختمان تا حدودی شکل اصلی خود را حفظ کرده است. رختکن به صورت چهار طاقی کامل ساخته شده و چهار ستون دارد که به فاصله شش متری ازیکدیگر قرار گرفته اند. رختکن و فضاهای داخل حمام شبیه به یکدیگرهستند و تعداد ستونها، نوع طاق نما و گنبد کروی شکل آن ها مشترک است. در رختکن و داخل حمام آن، به ترتیب دو و سه ردیف آویز در زیر عرقچین گنبد وجود دارد.

حمام صفویه اردبیل

حمام صفویه در خیابان نایبی سابق اردبیل واقع شده و دارای ستون های مربع در رختکن و گنبد ضربی معمولی است. دیوارها و سقف این حمام سفید کاری شده اند.

حمام ابراهیم آباد

آدرس بنا: محله قدیمی ابراهیم آباد- روبروی مسجد ابراهیم آباد

قدمت : قاجار

عرصه: 26/1051 مترمربع

اعیان: 385 مترمربع

این حمام که معروف به حمام ابراهیم آباد می باشد دارای یک بخش ورودی (هشتی) می باشد که به عنوان فیلتری مابین سربینه و فضای بیرونی عمل می کند و در حال حاضر هم سطح با کف کوچه می باشد. با یک پله وارد سربینه می شویم که محلی برای تعویض و نگهداری لباس و کفش بوده است. فرم پلان به صورت هشت نیم هشت می باشد. انباری در قسمت جنوب غربی سربینه و میاندر، در قسمت شمال شرقی آن واقع شده است.

بعد از طی کردن مسیر میاندر به فضای گرمخانه می رسیم که سقف دارای کاربندی و گنبد عرقچین است. پوشش سربینه با کاربندی آجری و گنبد عرقچین است که به صورت یک پوش عمل می کند. نظافتخانه حمام نیز در محوطه گرمخانه و در ضلع شرقی آن واقع شده و پوشش آن طاق چهار بخشی می باشد. تون (آتشخانه) در شمال غربی حمام واقع شده است.

تزئینات به کار رفته و نوع آن

این حمام در قسمت سربینه دارای نقاشی های زیبایی بوده که در حال حاضر با سیمان سفید پوشانده شده است. همچنین کاربندیهای زیبایی در این بخش اجرا شده که علاوه بر نقش تزئینی، نقش سازه ای را نیز در این بنا بعهده دارد.

مشخصات فنی بنا

پی بنا سنگی با ملات شفته آهک و بدنه بنا آجری با ملات آهکی می باشد. پوشش بنا به صورت طاق گنبد می باشد که جهت تبدیل زمینه مربع به دایره از کاربندی استفاده شده است.

نوع بهره برداری و خصوصیات بارز بنا

تاریخچه بنا

این بنا همانند اکثر حمام های اردبیل متعلق به دوره قاجار بوده و تا سال 1368 مورد استفاده قرار می گرفته است. قسمت زنانه این حمام طی چند سال گذشته تخریب گشته و پس از ممنوعیت آن توسط اداره بهداشت به حالت متروکه رها شده است. این بنا از ابتدا تحت تملک خانواده واثقی بوده و در سال 1380 توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل خریداری گردیده است.

این بنا در جوار مسجد و پل ابراهیم آباد باقیمانده های از بافت تاریخی محله ابراهیم آباد می باشد.

حمام سیدآباد

آدرس بنا: محله سیدآباد- نرسیده به سازمان صنایع دستی

قدمت : قاجار

عرصه: 670 مترمربع

اعیان: 365 مترمربع

تاریخچه بنا

حمام سیدآباد در محله قدیمی سیدآباد و در راستای پل سیدآباد، در ورودی قدیمی شهر از سمت خلخال و تالش واقع شده است. این حمام، یادگار دوره قاجار و دارای سبک معماری این دوره است که مشابه حمامهای همدوره خود همچون حمام ابراهیم آباد و یعقوبیه می باشد.

حمام سیدآباد در جوار سایر بناها و المانهای نیازهای محله را برآورده می نوده است.

توصیف معماری بنا

حمام سیدآباد واقع در محله سیدآباد شامل دو بخش زنانه و مردانه بوده که در حال حاضر بخش زنانه حمام تخریب، تفکیک و به فروش رسیده و بخش مردانه دایر می باشد.

سلسله فضاهای تشکیل دهنده این حمام چنین می باشد ورود به هشتی مستطیلی حمام از طریق چهار پله با اختلاف سطح 82/1 متر از سطح کوچه میسر می گردد. دالان ورودی با گردش 90 درجه در این بخش شخص را به سربینه هشت ضلعی حمام هدایت می کند. سکوهایی سنگی دور تا دور این بخش به عنوان سکوهای رختکن ایجاده شده اند. به دلیل بالا آمدن کف این بخش حوض سنگی هشت گوش آن مدفون گشته است. این بخش دارای تزئینات نقاشی زیبایی بوده که در دوره های گذشته تراشیده شده است و در حال حاضر کاربندی های اجرا شده بر روی زمینه هشت و نیم هشت تزئین کننده این فضا می باشد.

ورود به گرمخانه از طریق اتاقی مستطیلی شکل به عنوان میاندر امکان پذیر می گردد. در سمت چپ راهروی ورودی گرمخانه مربوط به اتاقک کوچک مستطیل شکل به اتاق تنظیف با طاق گهواره ای به چشم می خورد.

در بخش مرکزی گرمخانه خزینه آب گرم قرار داشته که در حال حاضر تبدیل به حوضچه بتنی جهت آبرسانی به دوشها گشته است.

در دو طرف خزینه دو بازوی کناری به عنوان فضای خاص نشین قرار دارد. کف این بخش دارای گربه رو روهایی است که با روشن شده تون حمام سبب گرم شدن کف می گردد. پوشش این بخش گنبد عرقچین در دو بازوی کناری و گنبد با کاربندی اجرا شده بر زمینه مربع در بخش مرکزی می باشد.

تزئینات به کار رفته

نقاشی های زیبایی از زنان و مردان و مناظر طبیعی در بخش سربینه تزئین کننده این بخش بوده که در دوره های گذشته تراشیده شده است و در حال حاضر کاربندی زیبای اجرا شده بر روی هشت و نیم هشت تزئین کننده این فضا میباشد.

مشخصات سازه ای بنا

بنا دارای پی سنگی با ملات آهکی و جرزها و پایه های آجری به ضخامت 80 الی 100 سانتیمتر می باشد که در مقابل نیروهای رانشی گنبد در طول زمان مقاومت کرده اند.

سازه حمام یک سازه متصل می باشد که قرارگیری عناصر خرد، گرداگرد عناصر اصلی سبب ممانعت از رانش آن شده است. پوشش بکار رفته گنبد عرقچین بر روی زمینه مستطیل و مربع می باشد. در گنبد بخش سربینه و گنبد مرکزی گرمخانه از کاربندی هایی استفاده شده است که علاوه بر نقش تزئینی نقش سازه ای را نیز ایفا میکند.

قوسهای بکار رفته از نوع قوس جناغی، با شیوه اجرای آجر به سبک رومی و ضربی می باشد.

حمام منصوریه

آدرس بنا: میدان عالی قاپو- خیابان انقلاب- جنب مسجد منصوریه

قدمت : قاجار

عرصه: 548 مترمربع

اعیان: 390 مترمربع

خصوصیات معماری

ورود به داخل بنا از طریق هشتی مستطیل شکلی میسر می گردد. پوشش این بخش تخت و دارای اتاقکی جهت تون تاب (کارگر حمام) بوده است که در حال حاضر این اتاقک تخریب شده است.

پس از گذر از هشتی با دو زاویه 90 و 45 درجه وارد بخش سربینه با پلان هشت و نیم هشت می شویم این بخش در کاربندی های سقف دارای تزئینات نقاشی با طرح های اسلیمی بوده است که در حال حاضر بر روی نقاشی های باقیمانده اندود گچ کشیده شده است. پوشش این بخش گنبد عرقچین با کاربندی بر روی زمینه هشت می باشد.

میاندر ارتباطی بخش سربینه و گرمخانه – که در حال حاضر مسدود می باشد- با پلان هشت و نیم هشت در ارتباط با سرویس بهداشتی و اتاق تنظیف می باشد که در حال حاضر این بخشها مسدود شده اند.

ورود از سربینه به گرمخانه از میان در صورت می گرفته است که در حال حاضر این مسیر مسدود شده و درب جدید بطور مستقیم از سربینه وارد گرمخانه می شود.

گرمخانه در بخش مرکزی دارای خزینه بوده که در زمان استفاده از بنا به استخر بتنی برای آبرسانی به دوشها شده است. در دو طرف خزینه بازوهای کناری (خاص نشین ها یا خلوتی) قرار دارد. بخشهایی از بنا همچون چال حوض و تیا نبار موجود بوده که بعدها تخریب گردیده است.

تزئینات به کار رفته در بنا

تزئینات بکار رفته در بخش سربینه شامل نقاشی هایی در طرحهای اسلیمی و گل و گیاه بوده که بخشهایی از آن در اثر آتش سوزی از بین رفته است ولی قسمتهایی از این تزئینات در زیر اندود گچ حفظ شده است. این بخش همچنین دارای گنبدی با کاربندی اجرا شده بر روی زمینه هشت و نیم هشت می باشد که علاوه بر نقش سازه ای نقش تزئینی را نیز ایفا می کند. همچنین در بخشهایی از سربینه از کاشی لعابدار در رنگهای متنوع همچون فیروزه ای استفاده شده است.

در اثر آتش سوزی بخشهایی از این حمام و تزئینات به کار رفته در بخش سربینه از بین رفته است.

مشخصات سازه ای بنا

بنا دارای پی سنگی با ملات شفته آهکی و جرزها و پایه های آجری به ضخامت 80-100 سانتیمتر می باشد که در مقابل نیروهای رانشی گنبد در طول زمان مقاومت کرده اند.

سازه حمام یک سازه متصل می باشد که قرارگیری عناصر خرد گرداگرد عناصر اصلی سبب ممانعت از رانش آن شده است. پوشش بکار رفته گنبد عرقچین بر روی زمینه مستطیل و مربع می باشد. در گنبد بخش سربینه و گنبد مرکزی گرمخانه از کاربندی هایی استفاده شده است که علاوه بر نقش سازه ای نقش تزئینی را نیز ایفا می کند نوع قوسهای بکار رفته عمدتا جناغی و شیوه اجرای آن به سبک رومی و ضربی می باشد.

در حال حاضر سازه بنا مقاومت خود را از دست داده و گنبد بخش سربینه و بخش مرکزی گرمخانه و کاربندیهای به کار رفته در آن به مرور زمان در حال تخریب می باشد.

منابع:
ardebilnews.com
miras-ar.ir