این مسجد از سه قسمت تشکیل شده است:
اولین قسمت بنا پایه ی مناره ای است که در فاصله ی اندکی از مسجد به چشم می خورد.این مناره شیوه سلجوقی را دارد واز دو قسمت پایه ی هشت ضلعی و بدنه ی استوانه ای به قطر پنج متر تشکیل شده است.در بدنه ی مناره ،دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان” اوزون حسن آق قویونلو” و کتیبه ای که در تاریخ ۸۷۸ هجری رادارد و در اداره ی فرهنگ و هنرسابق حفاظت می شود.
دومین قسمت اصلی بنا ،مسجد تیر پوش است.به ابعاد ۸۰/۹ *۵۰/۱۲ که روی نه ستون چوبی قرار گرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند.در وردی چوبی تکه کوب شده است و میخ های آهنی برجسته دارد و بالای یک لنگه آن نوشته ای ،کنده کاری شده است.
سومین قسمت بنا ،مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد است.تمام بنا آجری و به مقدارخیلی کم در تزئینات آن کاشی به کار رفته است.بسیاری از بنا تقریبا از بین رفته و تنها مقداری از آن باقی مانده است.سفال ها و آثار مشکوفه در جریان کاوش های هیات باستان شناختی ،بیشتر به سده های پنچ و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد.بقایای کتیبه های فرو ریخته و شکسته ی سده های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری که شبستان قرن نهم را محصور می کرد،به دست امده است.
این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان است که کنار آتشکده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد مربوط به آتشکده بوده‌است جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغولها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.
این مسجد که در برخی از نسخه‌ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی بویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده‌است. اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی‌هایی که هیات کاوشگری ایرانی انجام داده‌است نشان می‌دهد این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده‌است. مسجد دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و عظیم تر و وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می‌داده‌است. تک منار استوانه‌ای شکل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است. مرور زمان باعث شده‌است اجزای بنا تا حدی که امروز دیده می‌شود ویران شود. همچنین به دلیل تصرفاتی که افراد در حریم و تپه به عمل آورده‌اند و منازلی که روی دامنه آن احداث شده، به تدریج از وسعت این مسجد کاسته‌است و مساحت آنرا به اندازه کنونی تقلیل داده‌است.
این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته‌است. کاوشهای باستان‌شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاکبرداری از لایه‌های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آنرا طی ادوار مختلف تا حدی مشخص نمود و قرار است نتایج این تحقیق توسط هیات علمی تدوین و مشخص گردد. وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزیینات کاشیکاری و گچبری و نقش مهرها در بندکشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است. علت اصلی انهدام و خرابی مسجد، زلزله شدیدی بوده که موجب تخریب این بنا شده‌است. تعمیرات که در قرن هفتم، قسمت اساسی بنا و گنبد آن صورت گرفته‌است.
شکل گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی که اغلب به صورت چهار ایوانی بنا می‌شده ساخته شده‌است. این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می‌شود. در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه‌ای منظم و محاسبه شده ساخته شده‌است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این ممعبرها دیده می‌شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی ۱۹۰ سانتی متر و دارای ۸۰ سانتی متر پهنا می‌باشد.
بنای اصلی مسجد که هم اکنون محوطه مکعبی آن سرپاست، در دوره آبادانی دارای گنبدی بوده که گریو گنبد آن دارای ترکیبهای متعدد منشوری بسیار زیباست که قطاربندی با تزیینات کاشی معرق دارد و کاربندی زیر گنبد نیز بدین شکل بوده که در هر یک از گوشه‌های این مربع سه کنج با لچکیهای بزرگی ساخته شده که هریک دارای دو روزن مستطیلی شکل برای نورگیری و کسب روشنایی برای محوطه محراب بوده‌است.
محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای تاقنماهای متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه‌است که در میان هر یک از تاقنماها راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت‌های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می‌کند. ایوان مجاور گنبدخانه هم اکنون به صورت مسجدی دایر، مورد استفاده اهالی محل است که با همان شبکه راه‌های زیرزمینی از طرف جنوب به محوطه محراب و از طرف بدنه غربی و شرقی به راهروهای زیرزمینی منتهی می‌شود. پوشش فعلی مسجد به صورت سقف تیر پوشی مسطح با استفاده از سه ردیف پایه ستون‌های سه تایی می‌باشد که در زمان قاجار ساخته شده‌است. به هر حال در این تعمیرات هرگز به تخریب گریو گنبد و بقایای تزیینی آن اقدام نشده‌است.
مسجد جمعه اردبیل به مرور زمان صدمات زیادی خورده‌است که آخرین و جدی‌ترین آن در سال ۱۳۵۷ بوده که در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سیمتری، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد. هم اکنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایل نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتر قرار دارد و خطر تخریب و فرسودگی آنرا تهدید می‌کند.
موقعیت مکانی:
این مسجد باقی مانده ی یک بنای بزرگ از دوره سلجوقیان است که در مرکز استان اردبیل و در شهر اردبیل محله ی”پیر شمس الدین” میان گورستانی قرار گرفته است.
منبع:
- ardebilnews.com
