ربع رشیدی شهری کوچک بود شامل کتابخانه، مدرسه، مسجد، دارالایتام، حمام، مهمانسرا، بیمارستان ، مدارس عالی، و کارگاه‌های صنعتی. فضل‌الله همدانی برای تأمین هزینه‌های این مرکز املاک فراوانی را در نقاط مختلف اعم از ایران قدیم، بخش‌هایی از عراق، افغانستان، گرجستان، ولایت روم، آذربایجان و سوریه وقف این مرکز کرد.
خواجه فضل لله همدانی که پیش از حملهٔ مغول در قلعه‌های اسماعلیه زندگی می‌کرد و پس از آن مدتی به وزارت غازان خان رسیده و منشأ خدمات فراوانی در غرب ایران و آذربایجان شد در سال ۷۱۸ هـ.ق، با دسیسه‌های سیاسی کشته شد و رَبع رشیدی هم پس از مرگ وی غارت و ویران شد. هم‌اکنون آثار ناچیزی از آن در تبریز باقی‌مانده‌است.
شاردن جهانگرد نامی فرانسوی که در سال ۱۰۸۴ ه.ق. به ایران سفر کرده بود آورده است: صد سال پیش شاه عباس کبیر دستور به تعمیر آن داد ولی شاهان دیگر صفوی توجهی بدان نکردند و دوباره ویران شد.
یکی از بناهای تاریخی و ارزشمند شهرتبریز واقع در باغمیشه به سبک معماری آذری است. حدود ۷۰۰ سال پیش در تبریز، دانشگاهی به‌نام رشیدالدین فضل‌الله همدانی ایجاد شد. رشیدالدین وزیر غازان خان از حکمرانان وقت آن دیار بود.
در آن زمان این دانشگاه شامل چهار دانشکده بود که در چهارطرف آن قرار داشت و اربع یا چهار عربی را به خود اختصاص داد و این مکان بنام ربع رشیدی شهرت یافت.
این مجموعه که در دامنه کوه سرخاب در محلی باصفا و بلند جای گرفته است، در اوایل قرن هشتم و یا اواخر قرن هفتم هجری بنا شد. برابر با نوشته تاریخ‌نگاران و جهانگردان بزرگ دارای پهناوری بسیار و ساختمان‌های گوناگون همچون مسجد و مدرسه و بیمارستان (دارالشفا) و کتابخانه و گنبدی برای آرامگاه خواجه رشیدالدین بوده است.
این بنا مانند بیشتر شهرهای کهن دارای حصار و بارویی بزرگ بوده است. از مضمون نامه‌ای که خود خواجه رشیدالدین فضل‌الله به دو پسرش درباره ساختمان این بنا نوشته چنین برداشت می‌شود که در آن زمان ربع رشیدی در جایگاه دانشگاهی بوده که از هر دانشی در آنجا شعبه‌ای راه‌اندازی شده بود و شش هزار تن دانشجو در آن تحصیل می‌کرده‌اند و خواجه اوقافی برای تکمیل کتابخانه و مدرسه و نشر کتب و تأمین هزینه زندگی و تحصیل طلاب علوم مختلف اختصاص داده بود و دانشمندان بزرگ از هر گوشه گرد آورده و بکار تألیف و تدریس گماشته و مقرری آبرومندی برای آنان تعیین کرده بوده است و از آن میان پنجاه پزشک و چندین جراح از هند و مصر و چین و شام در آنجا مشغول به کار بوده‌اند.
وقف نامه ربع رشیدی
وقف‌نامه ربع‌رشیدی کتابی است به خط رشیدالدین فضل‌الله همدانی که در آن به شرح و توضیح املاک وقف شده برای شهرک علمی ربع رشیدی در تبریز و شرح وضعیت و چگونگی اداره آن پرداخته‌است. بر اصالت این نسخه علما، دانشمندان و دیوانیان زیادی از جمله علامه حلی (۶۴۸- ۷۲۶ ق) گواهی داده‌اند.
تنها یک نسخه از این اثر موجود است که در سال 1348 از بازماندگان حاجی ذکاء‌الدوله سراجمیر توسط انجمن آثار ملی ایران خریداری و به کتابخانه تبریز اهدا شد. این اثر توسط کتابخانه ملی ایران در سال ۱۳۸۶ به سازمان یونسکو معرفی و بعنوان اولین اثر ایرانی در حافظه جهانی یونسکو ثبت شد. این اثر توسط استاد مجتبی مینوی تصحیح و منتشر گردیده‌است.
منابع:
npmcweb.tbzmed.ac.ir
ostan-as.gov.ir
fa.wikipedia.org
arktourism.ir
