ارگ علیشاه

یکی از بلندترین و عظیم ترین بناهای آجرکاری شده است.

آدرس:
آذربایجان شرقی٬ تبریز٬ خیابان امام٬ چهارراه شریعتی به سمت میدان ساعت٬ جنب مصلی امام
زمان بازدید:
۸ الی ۱۷- ولی در دیگر ساعات روز نیز از اطراف میتوان ارگ را مشاهده کرد.
تعطیلی هفته
تعطیل هم باشد. باز میشود از بیرون مشاهده کرد.
تعطیلات سالانه
تعطیل هم باشد. باز میشود از بیرون مشاهده کرد.
بلیط ورودی
رایگان.
بلیط اتباع خارجی
رایگان.
چکیده: ارگ علیشاه

این بنا که بیش از هفتصد سال قدمت دارد، یادگار آسیب‌های طبیعی و تاریخی دوران گذشته است. احداث بنای ارگ علیشاه در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاج الدین علیشاه جیلانی  وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول آغاز و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید. بدون هیچ تردیدی این بنا یکی از شاهکارهای هنر معماری اسلامی می باشد که عظمت آن در هنر معماری و بنا های اسلامی کم نظیر است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده‌ است.در ساخت این بنا از ساروج و مصالح ساختمانی بادوام به کار رفته است. زلزله ویرانگر تبریز در قرن دهم که این شهر را با همه بناهای تاریخی‌اش ازجمله مسجد کبود ویران کرد، بخش اعظم این مجموعه را نیز فرو ریخت و گذر زمان و بی توجهی دولتهای مختلف نیز بر پیکر آن ضربه زد.

مشخصات کلی
نام
ارگ علیشاه
قدمت
۷۰۰ سال
بازسازی
متاسفانه در سالهای گذشته بجای بازسازی تخریب نیز گشته بود.
سازنده
سلسله ایلخانیان
سبک معماری
شیوه آذری
ویژگی خاص
این ارگ یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور می باشد.
میراث جهانی یونسکو
پیشنهادات
بهترین زمان بازدید
صبح و یا عصر (در ظهر نور آفتاب مستقیما به عدسی دوربین شما خواهد تابید)
مدت زمان بازدید
یک ربع
نزدیکترین جاذبه های گردشگری
بازار تبریز ٬مرکز خرید تربیت٬ عمارت شهرداری تبریز٬ موزه آذربایجان٬ مسجد کبود٬خانه تاریخی نیکدل، دانشکده معماری
مسیر دسترسی
آدرس
آذربایجان شرقی٬ تبریز٬ خیابان امام٬ چهارراه شریعتی به سمت میدان ساعت٬ جنب مصلی امام
نحوه دسترسی
با اتوبوس های BRT-تاکسی-پیاده
امکانات
دسترسی به وسایل نقلیه
تردد معلولین با ویلچر
پارکینگ
دستشویی
اقامتگاه
رستوران
بوفه
امانتداری
پوشش شبکه
سایر مشخصات
ورودی ندارد.
مزایا و معایب ارگ علیشاه
معایب ارگ علیشاه

محوطه کارگاهی اطراف ارگ علیشاه

نزدیکترین جاذبه ها و محل اقامت به ارگ علیشاه
متن کامل: ارگ علیشاه

ارگ تبریز (علیشاه) نام یک بنای تاریخی در تبریز است. سبک معماری این بنا به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده‌است.

این ارگ یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است. این ارگ در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد و امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار می‌گیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده‌است.

ارگ تبریز توسط خواجه تاج‌الدین علی‌شاه بنا شده‌است. این بنا براثر زمین‌لرزه و گذر زمان تا حدودی تخریب شده‌است. در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسهٔ نجات» که به‌عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به‌شمار می‌رفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت که در سال ۱۳۶۰ بخش اعظمی از ارگ توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره ویران شده‌است.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است که خود موید شکوه و آبادانی آن در گذشته‌است. دیوارهای موجود در حقیقت تشکیل‌ دهندهٔ ایوان طا ق‌پوش عظیمی بوده‌است. ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر (البته با دقت در تناسب سازه‌های اثر ۳۶ متر صحیح به‌نظر می‌رسد) بوده‌است.


تاریخچه

بنای شكوهمند ارك تبریز بازمانده مسجدی است كه در فاصله سالهای 716تا 724 ه.ق به همت تاج الدین علیشاه جیلان تبریزی وزیر اولجایتو و بهادر خان از ایلخانان مغول ساخته شد. قسمت جنوبی این مسجد دارای طاق بزرگی بود و مورخان نوشته اند:به علت فرو نشستن بنیان و تعجیل در اتمام آن ، طاق مذكور شكسته و فروریخته است. بنایی كه اكنون به صورت سه دیوار بلند به شكل ایوان دیده میشود. قسمت مسقف مسجد بوده كه عرض و ارتفاع آن هر یك حدود 30 متر است. در حفریات اخیر دریافتند كه 7متر از دیوارها در زیر خاك مانده است. عرض دیوار حدود 10 متر است و در داخل ، مركب از دو دیوار عریض و مستحكم است كه در چند مرحله به وسیله طاقهای متعدد متصل شده اند.

بنای اولیه ارگ در بین سال‌های ۷۱۸ تا ۷۳۹ هجری قمری با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد علیشاه تبریز در هنگام وزارت علیشاه انجام شد. با فروریختن سقف بنا به هنگام ساخت و نیز با فوت علیشاه ادامه ساخت بنا در آن زمان متوقف شد. با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در سال‌های ۱۸۰۴-۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷ این بنا و محوطه اطراف آن به سرعت به ارگی نظامی تغییر کاربری داده‌شد. به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار سربازخانه٬ ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران٬ و کارخانه ریخته‌گری و توپ ریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. همچنین در عهد قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه ساخته شد. محوطه ارگ تبریز در دوران مختلف قاجار صحن ، محل زاویه و مدرسه علیشاه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات قشون گردید و حصاری دور آن كشیده شده و به نام ارگ مشهور شد

در دوران پس از مشروطه با هجوم روس‌ها مردم تبریز به دفاع در برابر تهاجم پرداختند. در این زمان ارگ نقطه تمرکز مدافعان تبریزی بود. آن‌ها توپی را نیز به بالای ارگ انتقال داده بودند تا در دفاع از مواضع خود از آن استفاده نمایند. با سقوط تبریز و به هنگام اشغال تبریز بدست قوای روس در سال ۱۲۹۰ روس‌ها دیوار ارگ را به توپ بستند. پس از اشغال نیز به علت بی مبالاتی روس‌ها در جابجایی، گلوله‌های توپ آتش بخشی از برج و باروی ارگ را فرا گرفت و آسیب زیادی به دیوارهای آن وارد آمد. در زمان مشروطیت هم بناهای اطراف آن مخزن مهمات دولتی بود. این مخزن به دست مشروطه خواهان افتاد و باعث تقویت آنان گردید. ازگ تبریز همیشه به صورت سنگری مستحكم و مسلط بر شهر تبریز محسوب میشده است .


تعرض به حریم ارگ علیشاه:

در دوران مشروطه و پس از آن در محوطهٔ ارگ، بناهای دیگری شامل مدرسهٔ نجات٬ یکی از نخستین مدارس سبک مدرن ایران و سالن تئاتر شیر و خورشید ساخته شده بود. در دوران پهلوی با تخریب الحاقات زمان قاجار باغ ملت در محوطه جنوبی ارک ساخته شد. بنای ارگ تبریز و محوطهٔ باستانی آن در  15 دی 1310 خورشیدی به شمارهٔ ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به‌ثبت رسیده‌است و نقشهٔ حریم استحفاظی قانونی و ظوابط حفاظتی آن در نشست 29 خرداد 1357 شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تأیید اعضا قرار گرفته‌ است.

ارگ علیشاه ۱۳۰۹ شمسی

در سال ۱۳۱۰ حصار و باروهای قاجاری ارگ تخریب شد و ارگ با عنوان مسجد علی‌شاه به ثبت در فهرست آثار میراث فرهنگی ایران رسید. در سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ بیشتر سازه‌های قاجاری بنا با بهانه ایجاد فضای سبز تخریب شد. در سال ۱۳۶۰ به بهانه تاسیس مصلای نماز جمعه٬ دیوار شمالی عهد ایلخانی ارگ و به همراه پلکان قاجاری ارگ توسط جهاد سازندگی با استفاده از بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد. در سال ۱۳۷۶ مجری طرح مصلای جدید تبریز در محدوده بنای ارگ اقدام به خاکبرداری عمیق در محدوده شرقی ارگ با استفاده از ماشین‌آلات سنگین نمودند. در نتیجه این خاکبرداری بازمانده‌های زیر‌ساخت های مسجد ارگ علیشاه نابود شد. در بازسازی ارگ مابین سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۹۱ توسط سازمان میراث فرهنگی ایران باقیمانده علایم و نشانه‌های مربوط به ساخت و ساز دوران قاجار از این بنا زدوده شد.

امروزه تنها بخشی از دیوارهای عظیم و محراب بسیار بلند شبستان جنوبی این مسجد برجای مانده‌است. همین بنای باقیمانده از ارگ نیز تحت تاثیر بنای مصلی جدید که با ارتفاعی بیشتر از میزان پیشبینی شده در طرح حفاظت ارک ساخته شده قرار دارد. بازمانده‌های ارگ حاکی از وجود یک ایوان به‌عرض ۳۰٬۱۵ متر و جرز و دیواهای کناری به ضخامت ۱۰٬۴۰ متر و پی‌ها و فونداسیونی ژرف و حجیم متناسب سازه‌های فوقانی و ارتفاع احتمالی بنا تا خط آغاز طاق استوانه‌ای ۲۵ متر بوده‌است.

 

آخرین تعرض به حریم ارگ علیشاه: نمازگذاران پارکینگ می‌خواهند

امروز درست دو دهه از احداث مصلی می‌گذرد که خبر رسیده حدود یک ماه است مجددا رفت و آمد ماشین‌ها در محوطه شروع شده است.

دوستداران میراث فرهنگی و مردمی که این بنا را نمادی از مقاومت و هویت شهرشان می‌دانند، پرس‌وجو می‌کنند.

واکنش‌ها علیه کنش‌ها

در همین راستا انجمن دوستداران میراث فرهنگی تبریز در تاریخ ۱۵ آبان‌ماه امسال در نامه‌ای به محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌ دستی و گردشگری، از او برای توقف احداث پارکینگ، ورود به مسئله و جلوگیری از ادامه خاک‌برداری را تقاضا کردند.

دو روز گذشت تا بالاخره اداره‌کل میراث فرهنگی استان، ۱۷ آبان‌ماه به خاک‌برداری‌های عرصه ارگ علیشاه واکنش نشان داد. مرتضی آبدار بخشایش مدیریت این اداره کل در مصاحبه‌ای اعلام کرد که "هیچ ساخت و سازی خارج از ضوابط میراث فرهنگی در حریم ارگ انجام نخواهد گرفت."

آبدار در صحبت‌هایی گفته بود که طی جلسه‌ای با بنیاد مصلی (متولیِ ساخت بنای مصلی و پارکینگ آن) ادامه عملیات به بعد از بررسی مجدد باستانشناسی و اعلام نظر کارشناسان سازمان موکول شده است. این پارکینگ که از طرفی در حریم خانه‌ی تاریخی «فتح‌اله یِف» است، با ساخته شدنش ممکن است به حریم بصری آن هم آسیب بزند. در همین راستا آبدار در بخشی دیگر از مصاحبه‌اش اشاره کرده بود که "با ساخت و ساز در حیاط خانه فتح‌الله یف به منظور ایجاد پارکینگ زیرزمینی و در حد کف (صفر-صفر) انجام خواهد گرفت و بنایی خارج از کف حیاط احداث نمی‌شود."

اما فقط چند ساعت پس از این اظهارنظر، ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی مجازی پخش شد که از ادامه فعالیت ماشین‌های سنگین در این محوطه خبر می‌داد. تا اینکه روز گذشته - ۱۸ آبان‌ماه - خبری مبنی بر توقف پروژه ساخت پارکینگ در حریم ارگ علیشاه از طرف معاونت میراث فرهنگی سازمان منتشر شد.

محمدحسن طالبیان نیز از اعزام هیاتی از کارشناسان به تبریز خبر داد و گفت: در دو روز گذشته با مقامات استانی تبریز تماس گرفته و نامه به مصلی و شهرداری از طرف مدیر استان ارسال شد و در حال حاضر پروژه احداث پارکینگ متوقف شده و هیاتی از کارشناسان نیز به تبریز اعزام شدند. گزارش کارشناسان پس از بررسی هفته آینده به شورای عالی شهرسازی و معماری ارسال می‌شود تا تصمیمی دقیق و همه جانبه‌ای در جهت حفاظت از ارگ علیشاه گرفته شود.


ارگ تبریز از دید سیاحان:

ارگ یکی از بزرگترین سازه‌های شهر تبریز بود. ارگ علیشاه و مجموعه آن در زمان ساخت آن، شاخص ترین بنای شهر تبریز بوده و به نوشته جهانگردان تاریخی، تنها بنای شهر تبریز بوده که از دور دست دیده می شده است. همین باعث شده در گذر زمان بازدید کننده‌گان از شهر تبریز توجه ویژه‌ای به ارگ داشته باشند. این بنای عظیم در بیشتر سفرنامه ها و تواریخ وصف شده است که پاره‌ای از آن‌ها در ذیل آمده است:

ابن بطوطه می نویسد:

در بیرون از مسجد از دست راست مدرسه و از دست چپ زاویه ای وجود دارد و صحن آن با سنگ های مرمر فرش گردیده و دیوارها با كاشی پوشانده شده و جوی آبی از وسط آن می گذرد و انواع درختان و موها و یاسمین در آن به عمل آورده اند.

حمد الله مستوفی معاصر علیشاه می نویسد:

مسجد جامع بزرگی است كه صحن آن 25 گز در 200 است و در او صفه ای بزرگ از ایوان كسری به مداین بزرگتر.

بدر الدین محمود العینی می نویسد :در وسط صحن مسجد حوض مربعی بود كه هر ضلع آن 150 زراع طول داشت و سكویی در وسط آن بود كه در هر سوی آن از دهان مجسمه شیر ، آب فرو میریخت . بالای سكو نیز فواره هشت گوشی بود كه دو دهانه آب پران داشت ، طاق نوك تیز محراب به وسیله دو ستون مسی اندلسی نگاه داشته میشد و قاب محراب با طلا و نقره تزئین ونقاشی شده بود. چراغهای مزین به زر و سیم با زنجیرهای مسی از سقف آویزان بودندو داخل طاق را روشن می كردندو پنجره های مشبك نیز هر كدام 20 شیشه دایره ای مزین به طلا و نقره داشت.

تاجر ونیزی كه حدود سال 886 ه.ق سومین سال سلطنت سلطان یعقوب آق قویونلو از تبریز دیدن كرده می نویسد: جامع علیشاه بلندترین بناهای تبریز و داراری صحن بزرگی است . در میان صحن حوضی دارد كه چهار گوش است. درازا و پهنای آن هز كدام به اندازه صدقدم و ژرفایش شش پاست و پلكانی از كنار استخر به ایوان آن منتهی میشود. طاق شبستان مسجد به قدری بلند است كه اگر كمان كشی تیری در كمان مناسبی قرار دهد و رها كند هرگز به طاق شبستان نمی رسد. دور مسجد را با سنگهای نفیسی طاق بندی كرده اند و طاق روی ستونهایی از مرمر قرار دارد و مرمر به اندازه ای ظریف و شفاف است كه به بلور نفیس می ماند. این مسجد سه در دارد كه هر كدام طاقی به عرض 40 و بلندی 20پا دارد . ستونهای دو سوی درها از سنگ مرمر نیست بلكه از سنگهای الوان ساخته شده است. بقیه طا ق با گچ مقرنس كاری و تزئین شده است.

مرتضی میزرا پسر عم نادر میرزا مولف تاریخ و جغرافیای دارالسطنه تبریز در سال 1298 ه0ق از ارگ علیشاه یدن كرد و مشخصات بقایای این بنا را شرح داد 60 سال پس از او دونالدویلبر مولف كتاب معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان علاوه بر توصیف دقیق بازمانده بنا ، نقشه جالبی از آن ترسیم كرد . از این اطلاعات معلوم میشود كه این بنا در زمان تاج الدین علیشاه مسجد جامع شهر و مزین به كاشی و ازاره سنگی و ستونهای مرمری و كتیبه ها و گچبریهای زیبایی بود و بعدها رو به ویرانی نهاده و متروك شده است.

نوشته احمد کسروی نیزجالب توجه است:

غزوخان (عزت‌الله خان) از وضع آشفتهٔ دوران محمدعلی شاه بهره جسته و برای چپاول تبریز با مستبدان همکاری کرده و به تبریز حمله‌ور شده‌بود. آزادی‌خواهان هم از زیر همین نقب به پشت دشمن حمله کردند و پیروز شدند. در مسجد کبود تبریز پشت صحن دوم به دهانه‌ای برخوردم که دریافتم نقبی است که به ارگ علی‌شاه می‌رسد.

همچنین بیت الله جمالی نیز نوشته است:

قسمتی از دانشسرای دختران تبریز که در محوطهٔ مسجد استاد و شاگرد سابق بنا شده‌است، چند سال پیش فرود می‌نشیند و گودال یا تونلی بزرگ نمایان می‌شود؛ اما برای آن‌که کاوش کنند، آن را پر کردند. احتمال می‌رود که تونل قسمتی از این را زیرزمینی بوده‌است؛ این راه به‌قدری بزرگ بود که می‌شد با درشکه از آن عبور کرد. پشت دیوار بلند ارگ تبریز در هر سه سمت ویرانه‌است با تکه باغی و خانه‌ای و مدرسه‌ای. دهانهٔ محراب ۳۸ پا است و ۶۹ پله که از آن بالا رفتیم. بین دو دیوار از سمت خاور ساخته شده‌است که در زمان سلطنت رضاشاه قسمتی از تپهٔ اطراف ارگ را به‌صورت باغ و گردشگاه عمومی درآوردند که ساختن سالن تئاتر آذربایجان هم در همین برنامه بوده‌است... به‌طوری که مشهود است در زیر ابن بنا، سه نقب یا دالان زیرزمینی وجود دارد که یک رشتهٔ آن از ارگ به شنب‌غازان و رشتهٔ دیگر به باغ‌میشهٔ فعلی -محل سابق ربع رشیدی- و رشته‌ای نیز از وسط بازار گذشته و پس از عبور از زیر رودخانهٔ آجی‌چای به حوالی فرودگاه می‌رسد.


آدرس:

مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی- جنب مصلی


نحوه دسترسی:

1- از چهارراه شهنازبه طرف مصلی

2- پشت خیابان شهناز(شریعتی جنوبی)، کوچه ارگ

در مسیر خیابان امام میتوانید از تاکسی، اتوبوسBRT، و خط واحدهای مسیر آبرسان-شریعتی استفاده کنید.


مکانهای گردشگری نزدیک به ارگ تبریز:

عمارت شهرداری تبریز، خانه تاریخی نیکدل، دانشکده معماری که جزء خانه های قدیمی تبریز است، موزه سنجش، خانه حیدر زاده (همه اینها در مقصودیه هستند، برای رسیدن به مقصودیه از ارگ بطرف مقصودیه و یا میدان ساعت بروید پیاده 6-5 دقیقه راه بیشتر نیست)

مرکز خرید تربیت که با ده دقیقه پیاده روی به بازار بزرگ و سرپوشیده تبریز منتهی میشود (تربیت روبروی کوی مقصودیه و عمارت شهرداری میباشد و باید از ارگ بطرف میدان ساعت بروید)

خانه های زیبای قدیمی دیگری نیز در خیابان ارتش جنوبی- کوچه صدر و کوچه حاجی رضا هستند مثل خانه لاله ای، خانه ختایی، خانه علی میسیو

مسجد کبود تبریز، موزه عصرآهن، موزه آذربایجان نیز مابین میدان ساعت و چهارراه منصور واقع هستند. جنب مسجد کبود بوستان خاقانی واقع شده که میتوانید رفع خستگی کرده چای بنوشید.


منابع:

  • hamshahrionline.ir
  • fa.wikipedia.org
  • egardesh.com
  • beytoote.com
  • citypedia.ir
  • isna.ir
شما هم می توانید در این مورد نظر دهید: