نام: بانه

وجه تسمیه: نام بانه را از كلمه كردی Bon به معنی پشت بام و متأثر از ارتفاعات و نحوه استقرار و موقعیت شهر بانه می ‌دانند. نام بانه را به معنی خانه (منظور اقامتگاه و آبادی و مسكن است) و اردو (منظور اردوگاه سربازان است) و پادگان (شهر دو قلعه بزرگ داشته) نیز تفسیر كرده‌ اند. همچنین وجه تسمیه بانه به معنی محل مرتفع است و صورت املائی آن بان است، های غیر ملفوظ زائد بجای علامت فتحه می باشد كه در دستور زبان كردی استعمال می شود و به حروف ساكن آخر كلمات حركت می دهد. تسمیه های دیگری هم هستند، مانند بانه مر كه اغنام و احشام را در ماه دوم بهار به قصد چرا به مراتع و ارتفاعات می بردند و یا بانه مازو كه چون پانزدهم مرداد فرا می رسد گروه هائی متشكل از زنان و مردان و همچنین دختران و پسران برای چند روز آبادیهای خود را ترك می گویند و دسته جمعی چند شبانه روز بدون مراجعه به خانه به چیدن مازو می پردازند.

نام قدیمی: بانج، به روژه (آفتابگیر)

استان: کردستان

تاریخچه: پیش از اسلام طایفه‌ای زرتشتی به نام قه ‌قو بر بانه حاكم بودند كه در حمله اعراب و بعداز آن، اختیارالدینی ‌ها حكومت آن را به دست گرفتند. در این مورد نوشته هایی وجود دارد حاکی از آنکه منطقه «بانج» (بانه) در جریان حمله اعراب به ایران، بدون جنگ و خونریزی فتح گردید و بیست نفر از مسلمین در آنجا سكنی گزیدند و سپاه اسلام به سر كردگی خالد بن ولید به شهرستان اورامانی (گمان میرود همان هه ورامان یا اورامان باشد) حمله برد و آنجارا از طریق جنگ گرفت. در این هنگام به خالد بن ولید خبر رسید كه اهالی بانه، مسلمین ساكن بانه را كشته اند و او به همین دلیل به بانه عزیمت نمود و به آنجا حمله كرد و بسیاری از ساكنین را كشت و همه اموال آنان را غارت كرد. امروزه نیز اكثراً در كردستان اهالی بانه را صحابه كش می نامند. می گویند خالد بن ولید امارت بانه را به امیر اختیار الدین سپرد و قباله بانه و حومه را به نام او نوشت. تا اواسط سده سیزدهم هجری نام اصلی شهر بانه به‌روژه (آفتابگیر) بود و قباله هایی نیز وجود دارد كه در همه آنها مركز بانه قصبه به‌روژه نامیده شده است. در۱۳۲۶ نیز قشون عثمانی وارد بانه و در قلعه حكومتی ساكن شده وآنرا قشله نامیدند. این شهر یك بار در قبل از جنگ جهانی اول و بار دیگر در جنگ جهانی دوم دچار آتش‌سوزی شدیدی شد. در جنگ جهانی اول، قشون عثمانی اهالی بانه را برای دفاع از خلافت عثمانی بر ضد روسها برانگیختند. اما از آنها شكست خوردند و به دنبال آن روسها شهر بانه را تسخیر كردند و آنرا آتش زدند. در۱۳۳۳ نیروهای عثمانی به فرماندهی ابراهیم بتلیسی وارد شهر بانه شدند و محمد خان حاكم آنجا را اعدام كردند. در۱۳۲۰ ش، در جنگ جهانی دوم، ارتش سرخ روسیه وارد بانه شد و پس از مدتی آنجا را تخلیه كرد. در ۱۳۲۳ خورشیدی شهر بانه به وسیلهٔ محمدرشید خان داروخانی (از کردهای روستای داروخان عراق) که بر ضد دولت مرکزی ایران دست به شورش زده‌ بود، به آتش کشیده شد، ولی با حملهٔ نیروهای دولتی و فرار او به عراق بازسازی شهر آغاز شد و طی ۱۰ سال ادامه یافت. گورستان شمال شرقی شهر را بانه كهنه یا كهنه بانه می ‌نامند. علت تغییر نام و جابجا شدن محل شهر به واسطه شیوع بیماری‌ های وبا و طاعون بود كه هر چند سال یك بار در این منطقه شایع می‌ شد و چون بازماندگان، محل اولیه را آلوده می ‌پنداشتند، مجدداً در جای دیگری به ایجاد شهر و ده می‌ پرداختند. آتش‌ سوزی و جنگ‌ های قبیله‌ای یكی دیگر از عوامل جابجا شدن محل شهر بود. در بانه آبادی ‌هایی به نام‌ های نیزه دوكهنه، به روژه كهنه، سیاومه كهنه، آرمرده كهنه، توده كهنه و غیره هم شنیده می‌ شود، ولی آبادی ‌هایی نیز با همان نامها بدون كلمه كهنه وجود دارد. شهر بانه و بعضی از آبادی ‌های اطراف آن در دوران جنگ ایران و عراق توسط هواپیماهای عراقی بمباران شیمیایی شد. امروزه واردات کالاهای چینی از طریق مرز عراق، بازارچۀ پررونقی برای شهرستان بانه به ارمغان آورده است.

تقسیمات کشوری: این شهرستان دارای ۴  شهر بانه، آرمرده، کانی ‌سور و بوئین سفلی  و ۴ بخش مرکزی، نمشیر، ننور و آلوت می باشد.

موقعیت جغرافیایی: شهرستان بانه در غرب استان کردستان؛ در دامنة شمالی کوه آربه با (آربابا)، حدود شصت کیلومتری جنوب غربی شهر سقز و 21 کیلومتری مرز عراق قرار دارد. از شمال و قسمتی از غرب به آذربایجان غربی (شهرستانهای بوکان و سردشت)، قسمتی از مغرب و جنوب به خاک عراق (پیشرفتگی شیلر) و از سمت مشرق به شهرستان سقز محدود است. ارتفاع هزارو پانصد و بیست و پنج متری شهر از سطح دریا و چشم‌انداز ارتفاعات اطراف آن موجب گردیده است كه مردم برای رسیدن به شهر مسیر زیادی را به طرف سربالایی طی كنند.

آب و هوا: این منطقه کوهستانی است. گرمترین دمای آن گاهی به 5ر34 درجه و سردترین آن به 20 درجه زیر صفر می رسد.

مساحت: ۱۵۸۴ کیلومتر مربع

ارتفاع از سطح دریا: ۱۵۵۴ متر

منابع آب و رودها: رودهای این شهرستان از ریزابه های زاب کوچک (زاب صغیر) هستند و مهمترین آنها عبارتند از: رود چومان که از به هم پیوستن دو رود (دو سرشاخة بزرگ) نیروان و تاژه بان (تاژبان ) تشکیل می شود؛ رود شُوی که از دهستان شوی و از ده کیلومتری مغرب شهر بانه می گذرد و آثار بند قدیمی بر روی آن دیده می شود؛ رود بانه که از کوه خان در حد فاصل سقز و بانه، در حدود پانزده کیلومتری شمال شهر بانه، سرچشمه می گیرد و با جهت شمالی ـ جنوبی از شهر بانه می گذرد و سرانجام به چومان می ریزد؛ رود نمشیر که در دهستان نمشیر جریان دارد، قسمتی از رود زاب کوچک است که پس از گذشتن از بانه وارد عراق می شود و در بخشی از مسیر خود، حد طبیعی بانه و سردشت را تشکیل می دهد. شهرستان بانه چشمه سارهای فراوان نیز دارد که مهمترین آنها کانی ناو، آب احمدآباد، آب شاجو وکانی گُویْز است. این شهرستان دو رشته قنات، 113 چشمه و 126 چاه نیمه عمیق دارد. سد مخزنی بانه با ظرفیت چهار میلیون متر مكعب در پنج کیلومتری شمال شرقی شهر بانه بر روی رود بانه، به منظور آبگیری و انتقال آب به شهرجهت جبران كمبود آب در فصل خشك مورد بهره برداری قرار گرفته است.

کوهها: بانه ناحیه ای کوهستانی است با جنگلهای تُنُکْ، که در قسمت علیای رشته کوه زاگرس قرار دارد. ارتفاعات مهمّ آن عبارت اند از: کوه کاکُرْ با مراتع فراوان (مرتفعترین قله 052 ،2 متر)؛ کوه سوورکیو (بلندترین قله 229 ،2 متر) و قلة کوتهِ رَشْ در دهستان نَنُور (به ارتفاع 842 ،2 متر).

محصولات: محصولات عمدة شهرستان بانه گندم، جو و نخود است و توتونکاری محدودی نیز در آن انجام می گیرد. سیب و گلابی نیز از محصولات باغی بانه میباشد.

آداب و رسوم: اهالی بانه در خشکسالی مراسمی در طلب باران اجرا می کنند.

جمعیت: جمعیت این شهرستان بر طبق سرشماری سال ۱۳۹۰، برابر با ۱۳۲٬۵۶۵ نفر بوده‌ است.

زبان محلی: زبان مردم بانه کردی سورانی با لهجه سلیمانیه‌ ای می ‌باشد.

جاذبه های گردشگری: از آثار باستانی آن می توان از سنگ قبرهای نقاشی شده در گورستان نمشیر، و خمره هایی حاوی استخوان انسان و مُهره هایی نام برد که در دهستان پشت آربابا یافت شده است. در ده نمشیر (در دهستان نمشیر)، در دهکدة «کیوه رو» (در دهستان آلوت) و در شمال آبادی شوی (در دهستان شوی) آثاری از قلعه های قدیمی دیده می شود. دشت سورێن، دشت شوێ، دشت ساوان، پارک دوکانان، پارک پیرمراد، روستای نجنه، اطراف روستای سبدلو نیز از جاذبه های دیدنی این شهرستان هستند.

سوغاتی و صنایع دستی: شال و گیوه محلی، انواع لوازم خانگی، پوشاک، لوازم الکترونیکی، کیف و کفش، لبنیات محلی و...

غذای محلی: قایرمه، شلکینه، آش عدس بلغور، آش پرپوله، خورش ریواس، که لانه و...از غذاهای سنتی کردستان میباشند.

بهترین زمان بازدید: بهار و تابستان

منابع:
فرمانداری بانه
fa.wikipedia.org
kurdshora.ir
kurdtoday.ir