نام: شهرستان همدان

نام قدیمی: نخستین باری که اسم این شهر برده شد، در حدود ۱۱۰۰ سال پیش از میلاد بود که نام همدان اَمدانه ذکر شده ‌است. این شهر تحت نام‌ های دیگری از قبیل هگمتانه، هگمتان، اکباتان، اکباتانا، آمدانه، آنادانا نیز قید شده است. در کتیبه‌ های آشوری نام آن شهر آمدانه آمده، این اسم احتمالا از کلمهٔ ماد مشتق شده است چنانچه آشوریان قوم ماد را آمادای ذکر کرده‌اند. از این رو آمادانه به معنی محل مادها و جایی ‌است که مادها زندگی می ‌کرده اند. در دوران مادها به زبان پارسی باستان این شهر هگمتانه یا هگمتانه به معنی «جای تجمع» خوانده می ‌شد. اکباتان نیز همان تلفظ هگمتانه به زبان یونانی است.

استان: همدان

تاریخچه: همدان به عنوان یکی از کهن ‌ترین شهرهای ایران، از پیشینه چند هزارساله‌ برخوردار است. پیش از آمدن اقوام آریایی، شهر همدان از زیستگاه‌ های اصلی قوم کاسیان به شمار می ‌آمده است. همدان اولین پایتخت نخستین شاهنشاهی ایران یعنی مادها بوده ‌است. بعد از انقراض مادها همدان هر چند مرکزیت نخستین را از دست داد ولی به عنوان یکی از سه پایتخت هخامنشیان مورد توجهٔ خاص بود. قدیمی ترین آثار یافت‌ شده از محوطهٔ باستانی هگمتانه و نیز کتیبه ‌های گنج ‌نامه مربوط به دوران هخامنشیان هستند. در دوره اشکانی نیز این شهر از شهرهای مهم و پایتخت محسوب میشد. در دوره ساسانی شهر همدان یکی از ضرابخانه ‌های این حکومت بوده و سکه‌ های متعددی از این دوره در این شهر کشف شده ‌است. یزدگرد اول ساسانی نیز عمران و آبادانی زیادی در این شهر به انجام رسانده است. در حمله اعراب، شهر همدان پس از سقوط نهاوند به دست مسلمانان افتاد و چندان اهمیت و اعتبار داشت که اعراب گشودن آن را پس از فتح نهاوند، بزرگ‌ ترین پیروزی خود بر ساسانیان شمردند. از اواسط قرن سوم حکومت شهر به دست سادات علوی افتاد. آنان به عنوان علویان در همدان حکمرانی کردند. بنای گنبد علویان یادگار این دوره‌ است. همچنین این شهر در روزگارآل بویه و سلجوقیان نیزاز پایتخت‌ های کشور بوده ‌است. ابوعلی سینا دانشمند مشهور ایرانی مدتی در این شهر وزارت شمس‌الدوله دیلمی را به عهده داشت. بابا طاهر عریان شاعر نامدار همدان همزمان با پادشاهی نخستین شاه سلجوقی، طغرل بیک می ‌زیسته‌است. همدان دو بار توسط مغولان مورد حمله قرار گرفته است. محققان دو تپه گورهای دسته جمعی میدان محلهٔ دوگوران همدان را، آثار بازمانده از قتل‌ عام دوره مغول می ‌دانند. خواجه رشیدالدین فضل‌ الله همدانی در دوران فرمانروایی ۳ تن از ایلخانان مغول در مقام وزارت بود و این شهر از توجه آن وزیر رونق یافت. ابنیهٔ مهمی مانند آرامگاه استر و مردخای، مقبرهٔ سابق باباطاهر، امامزاده اظهر و امامزاده هود و غیره از این دوره برجای مانده ‌است. اما این رونق و آبادانی دیری نپایید و لشکریان تیمور شهر را تصرف و ویران کردند. پس از آن همدان برای حدود ۳۰۰ سال تقریباً به فراموشی سپرده ‌شد. همدان در دورهٔ صفویه دوباره از نعمت و آبادانی بهره‌ مند گردید. در دوره هرج و مرج حاصل از بی کفایتی آخرین شاهان صفوی، شهر همدان به تصرف احمد پاشا عثمانی والی عثمانی درآمد و بر اثر مقاومت مردم در برابر قوای عثمانی، گروه بزرگی از مردم شهر قتل ‌عام شدند. شش سال بعد در سال (۱۱۴۴ هجری)، نادر شاه افشار همدان را از تصرف عثمانی ‌ها درآورد و سرانجام در سال (۱۱۴۴ هجری) به موجب پیمان ‌نامه ‌ای میان ایران و عثمانی، شهر همدان به طور قطع به ایران واگذار شد. در طول حکومت قاجاریان موقعیت شهر همدان به تدریج تثبیت شد. بازسازی و احداث بازار و مسجد جامع همدان و تویسرکان و ملایر از یادگارهای این دوره ‌میباشد. وقوع جنگ جهانی اول این شهر و منطقه غرب کشور را تبدیل به میدان زورآزمایی دول متخاصم و دچار نابسامانی ‌های اجتماعی و اقتصادی فراوانی نمود. در طی این جنگ شهر همدان به تناوب به آشغال قوای روس، عثمانی و انگلیس درآمد و این شهر ستاد سپاهیان آنها بود. در دوران جنگ ایران و عراق نیز شهر همدان بارها هدف بمباران‌عراق واقع شد.

تقسیمات کشوری: شهرستان همدان از چهار شهر همدان، مریانج، جورقان و قهاوند و ۲ بخش و ۸ دهستان تشکیل شده‌است.
                                                                                                       
موقعیت جغرافیایی: شهرستان همدان از خط الراس رشته کوه الوند تا مرزهای شرقی استان کشیده شده‌ است. شرقی‌ ترین نقطه این شهرستان ۴۹ درجه و ۲۷ دقیقه غربی‌ ترین آن ۴۸ درجه و ۲۰ دقیقه از نصف النهار گروینچ فاصله دارد و در حد فاصل ۳۴ درجه و ۳۵ دقیقه، تا ۳۵ درجه عرض شمالی واقع شده‌ است. شهرستان همدان، از شمال به شهرستان ‌های فامنین و کبودرآهنگ، از جنوب به تویسرکان و ملایر، از شرق به استان مرکزی و از غرب به شهرستان بهار محدود می ‌شود.

آب و هوا: آب و هواي استان همدان متغير است و معمولاً داراي زمستانهاي سرد و پر برف و تابستانهاي معتدل و ييلاقي است و به طور کلي در دره هاي شمالي کوه الوند و شمال استان سردتر و جنوب استان ملايم تر است.

مساحت: ۴۱۱۸ کیلومتر مربع

ارتفاع از سطح دریا: ۱٬۷۴۱ متر

کوههای اطراف: شهر همدان در دره‌ ها و دامنه‌ های شمالی کوهستان الوند واقع شده ‌است. مرتفع‌ ترین قلهٔ این کوهستان، قلهٔ کوه الوند با ارتفاع ۳۵۷۴ متر از سطح دریاست. به غیر از کوه الوند، بین این شهر و شهرستان زنجان کوه‌ های کم‌ ارتفاعی وجود دارند که عبارتند از: کوه چنگ الماس، کوه ارمنی و  قره‌ داغ. در شرق همدان کوه وفس و در شمال شرقی همدان سلسله جبال خرقان که خط‌الراس آن حد طبیعی بین همدان و قزوین است، قرار گرفته‌ است.

رودخانه ها: رودهای الوسجرد، دره‌ مرادبیک، آبشینه و عباس‌ آباد مهمترین رودهای شهر همدان هستند.

وضعیت اقتصادی: شهر همدان از جمله شهرهای مهم تولید و صادرکننده چرم در ایران است. سابقهٔ این صنعت در همدان چندان طولانی ‌است که این شهر را «شهر دباغخانه‌ها» نیز نامیده‌ اند. کشاورزی و دامپروری از منابع اقتصادی منطقه محسوب میشوند.

فرهنگ و هنر: در گذشته همدان از محله های متعدد تشکیل میشد که ساکنان هر محله برای اعضای خود یک گروه بسته و یا نوعی گروه خودی بود، و ساکنان محلات دیگر برای آنان گروه بیگانه به شمار می ‌آمدند. بین محله‌ های مختلف شهر همدان تفاوت در آداب و رسوم و حتی در لهجه و اصطلاحات وجود داشت. از دوران صفویه شهر همدان نیز دارای محله‌ های حیدری نعمتی بود و تا سال ها بعد از استقرار مشروطیت نیز هنگام مراسم عزاداری که دسته‌ های سینه ‌زنی از جامع شهر عبور می ‌کردند، بر سر تقدم ورود و یا خروج از مسجد و درگذرگاه‌ ها بین دسته‌ های حیدری و نعمتی به بهانه ‌های گوناگون زد و خورد های خونین رخ می ‌داد. شهر همدان همواره یکی از مراکز عمدهٔ استقرار یهودیان در ایران قلمداد می‌ شد. عامل پایدار ماندن زبان و آداب و رسوم کهن مردم شهر همدان به چند عامل بستگی دارد که عبارتند از: الف: تقسیم شدن شهر به چندین محلهٔ جداگانه که هر یک از محله ‌ها یک کدخدانشین مستقل به شمار می ‌آمده ‌است. ب: حفظ و مراقبت اهالی هر محله از آداب و رسوم و زبان خود. از اینروست که در همدان چند گویش مخصوص فرعی مانند حصاری، جولانی، ورمزیاری وجود داشته‌است. پ: نداشتن ارتباط یا کم‌ارتباط بودن اهالی محله‌ های شهری با روستاییان و ترک ‌زبانان و اشتغال آنان به باغداری، مانند درودآبادی ‌ها.

جمعیت: جمعیت شهر همدان طبق سرشماری سال ۱۳۹۰ مرکز آمار ایران برابر با ۵۴۸٬۳۷۸ نفر بوده ‌است.

زبان محلی: گویش اکثریت مردم شهر همدان، فارسی با لهجه همدانی است. در همدان اقلیتی از مردم ترک ‌زبان نیز سکونت دارند.

معماری: در سال ‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۴ خورشیدی مهندس آلمانی کارل فریش طرحی مدرن را برای همدان طراحی کرد که از نوع نقشه‌ های شعاعی محسوب می ‌شود اما امروزه به دلیل تراکم جمعیت و طرح شعاعی، ترافیک مرکز شهر بسیار زیاد است. به این میدان ۶ خیابان اصلی شهر وصل شده‌ اند. در گذشته نیز شهر همدان به چندین محله تقسیم می شد که برخی از این محلات دروازه داشتند و در ساعات معینی از شب دروازه‌ها بسته می ‌شدند. کوچه‌ های محل از محوطه ‌ای که وسیع ‌تر بود و چمن نامیده می‌شد، جدا می ‌شدند و با پیچ و خم‌ های فراوان که تنها افراد هم ‌محل به خوبی آن را می‌ شناختند و گاه از گذرگاه‌ های مسقف و تاریک می ‌گذشتند، تشکیل می‌ شده است. در خانه‌ ها نیز کوتاه و سرگیر ساخته می‌ شد. کوچه‌ های محلهٔ یهودیان از نظر امنیتی باریک ‌تر و پرپیچ و خم‌ تر از سایر کوچه ها بود، و خانه‌ ها اغلب با دریچه ‌ای به خانهٔ هم‌ کیش راه داشت و راه‌ های مخفی برای فرار از حمله در آن پیش ‌بینی شده ‌بود.

خیابان ها٬ میدان ها و محلات قدیمی: ویلیامز جکسن مستشرق و زبانشناس آمریکایی که در سال ۱۲۸۱ شمسی از همدان دیدار کرده‌ است، در کتاب سفرنامهٔ جکسن می ‌نویسد، شهر همدان از نظر امور اداری به چهار ناحیه و محله تقسیم می‌ شود و هر یک کدخدایی جداگانه دارد. این کد خدا در برابر حاکم شهر مسئول است و شغل او تقریباً موروثی‌است. وجود محله‌ ها با نام ‌های شال‌ بافان، قاشق‌ تراشان، قصابان، صابونی ‌ها و سبد باف‌ ها، دال بر حرفه و فنی ‌است که یا در خود محله انجام میشد و یا ساکنان آن از این صنف و رسته تشکیل می ‌شده‌ اند. محلهٔ یهودی‌ ها، ارامنه و آشوری ‌ها بیانگر سکونت اقلیت‌ های مذهبی بود. محلات آقاجانی‌ بیگ، نظربیگ و در حومهٔ جنوبی شهر، دره مراد بیگ با پسوند بیگ آمده‌است. بیگ از القاب ترکی و به معنای مِهتر و بزرگ، لقب یا عنوان کلی نجبا و بزرگان ترک است و احتمال می ‌رود این نام ‌ها، از نام بیگ‌ های صاحب نفوذ ساکن در این محله‌ ها گرفته شده باشند.

جاذبه های گردشگری: تپه هگمتانه، شیر سنگی، گورستان پارتی، آرامگاه استر و مردخای، کتیبه‌های گنج‌نامه، از دیگر آثار تاریخی و گردشگری در نقاط مختلف شهر میتوان موارد زیر را نام برد: بقعهٔ خضر مربوط به قرن پنجم، بنای بسیار زیبا و ارزشمند گنبد علویان، برج قربان از دورهٔ سلجوقی، پل آبشینه از دورهٔ صفوی و مسجد جامع همدان، بازار همدان و میدان امام همدان از ابنیهٔ مهم بعداز دورهٔ صفوی است. آرامگاههای ابو علی سینا و بابا طاهر عریان که از نقاط مهم این شهر برای بازدید میباشند نیز از آثار فرهنگی - تاریخی این شهر بشمار میروند.

آداب و رسوم : در همدان زمستان را به چله بزرگه وچله کوچکه تقسیم می کنند. چله بزرگه چهل روز است و از اول دی شروع می شود و چله کوچکه بیست روز است که از یازدهم تا آخر بهمن ادامه دارد. مراسمی چون شب زنده داری شب یلدا یا شب چله بزرگ، کوسه گردی یا کوسه گلین، چله کوچک، چهارشنبه سوری و عرفه ازجمله مراسم زمستانی، سمنو پزان نیز از مراسم بهاری میباشد.

افراد سرشناس: بابا طاهر، عین القضات همدانی از نوابغ قرن پنجم هجری، میرزاده عشقی، احسان یارشاطر بنیان ‌گذار و سر ویراستار دانشنامه ایرانیکا، ویگن از پیشروان موسیقی پاپ ایران، مصطفی رحماندوست شاعرو نویسنده و مترجم کتاب‌ های کودکان و نوجوانان، پرویز پرستویی، پروفسور ساموئل رهبر پژوهشگر پرآوازه ایران در زمینه هموگلوبین، ابوالحسن بنی‌ صدر نخستین رئیس جمهور ایران، شیرین عبادی نخستین و تنها ایرانی برنده جایزه صلح نوبل، پروفسور توفیق موسیوند استاد جراحی و مخترع جهانی نخستین قلب مصنوعی داخل بدن انسان و...

سوغاتی: ظروف سفالی لالجین، حلوا زرده، انگشت پیچ، سیر، انگور، آلو، آلبالو، شیرهٔ انگور، قیسی، مویز، کشمش تیزابی، لواشک، تخمه آفتابگردان، گردو، باسلق، خیارشور، گیاهان دارویی، عسل، گیوه، فرش و چرم ره‌ آورد های شهر همدان هستند.

غذای محلی: پنج غذای محلی همدان جهت ثبت ملی معرفی شده‌ اند که عبارتند از: آبگوشت بزباش، آبگوشت کلم قمری، آش کاچی، سرداشی، آبگوشت یخنی. همچنین آش آبغوره، آبگوشت فلفل همدانی، مربای پوست هندوانه، مربای ترب سیاه، ترشی گردو، خورش غوره بادمجان، آش میوه، آش ترخینه، آش سماق، آش شله، آش قیسی، آش ترشی، آش شل پتله، آش خیارچنبر، آش بلغور، آش کشک، آش اماج، آش هویج و جو، شیر شیره، دیزی، ترحلوا، کوفته همدانی، آش غورابه، آش خشکبار، نان اگردک (اگرده)، نان گرده، قوت و ترحلوای هویج در شمار خوراک‌ های محلی این منطقه هستند. همچنین همدان دیار ترشی‌ ها و مرباهای عجیب و غریب است. در حال حاضر بیش از ۱۰۰ نوع ترشی در همدان تهیه می ‌شود. شاخصه اصلی ترشی همدان استفاده از گیاهان بومی و به کاربردن چاشنی ‌ها و سبزی‌ های منطقه در آنها است که سبب تمایز ترشی‌ های همدان با سایر نقاط شده است. برخی از شیرینی ‌های سنتی همدان نیز ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قدمت تولید دارند. از جمله این شیرینی ‌ها می ‌توان کماج، شیرمال، حلوازرده، انگشت‌ پیچ، آب ‌نبات قیچی، حلوا لوزی، شیرینی چای بغدادی، نان چای و راحت الحلقوم را نام برد. همچنین زنان همدانی در ایام ماه رمضان برای افطار، بیشتر غذاهایی نظیر آش ‌رشته، فرنی، ترحلوا، تاس کباب، شامی کباب ،سرداشی ، بورانی و شیربرنج و برای سحری نیز رشته ‌پلو و آبگوشت مرغ بار میگذارند.

صنایع دستی: صنعت چرم سازی، ظروف سفالی لالجین، قالی بافی، منبت کاری و...

بهترین زمان بازدید: بهار و تابستان
 

منابع:
فرمانداری همدان
fa.wikipedia.org
hamshahrionline.ir