نام استان: مرکزی
 

نام قدیمی: عراق عجم

مرکز استان: اراک

تاریخچه: استان مرکزی در منطقه‏ ای واقع شده‌ که در زمانهای قدیم به آن ماد بزرگ، در اوایل دوره اسلامی ایالت جبال و در سده‏ های بعد عراق عجم می ‏گفتند. نام جبال برای اوّلین بار توسط اعراب به کوهستانهای مغرب ایران نسبت داده شد. در دوره سلجوقیان، خلفای عباسی لفظ عراق عجم (به معنای عراق غیر عرب) را به مناطق غربی ایران نسبت دادند. نام استان مرکزی برای اولین بار در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مطرح گردید. در آن سال استان مرکزی (به مرکزیت تهران) پهنه وسیعی از مرکز کشور را شامل میشد. در سال ۱۳۵۶ استان مرکزی به دو استان تهران به مرکزیت شهر تهران و استان مرکزی به مرکزیت اراک تبدیل شد.

موقعیت جغرافیایی استان: استان مركزي بين رشته كوه‌ هاي البرز و زاگرس و در مجاورت كوير مركزي بين 33 درجه  و 30 دقيقه تا 35 درجه و 35 دقيقه عرض شمالي و 48 درجه و 57 دقيقه تا 51 درجه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار دارد. اين استان از شمال به استان‌ هاي تهران و قزوين، از جنوب به استان‌ هاي اصفهان و لرستان، از شرق به استان ‌هاي اصفهان و تهران و از غرب به استان همدان محدود است.

مساحت استان: 29152 كيلومتر مربع

تقسیمات سیاسی استان: بر اساس آخرین تقسیمات کشوری، استان مرکزی دارای ۱۲ شهرستان، ۲۳ بخش، ۳۲ شهر، ۶۶ دهستان، ۱٬۳۹۴ آبادی دارای سکنه و ۴۶ آبادی خالی از سکنه ‌است.

شهرستانهای استان: شهرستانهای این استان عبارتند از: اراک، محلات، ساوه، تفرش، خمین، فراهان، دلیجان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب.

شرایط اقلیمی: اين استان در منطقه نيمه بياباني، بين كوهستان و بيابان قرار دارد. آب و هوا در مناطق مختلف متنوع است.

ارتفاعات و کوههای مهم استان: مهمترين ارتفاعات استان را بخش‌ هايي از كوه‌ هاي مركزي و كوه‌ هاي زاگرس تشكيل مي ‌دهند. بلند ترين ارتفاعات اين استان قله «شهباز» با 3388 متر ارتفاع در رشته كوه راسوند است.

چشمه ها و رودهای مهم: چشمه‌ های موجود در استان همانند: چشمهٔ عمارت، چشمهٔ عباس آباد، چشمهٔ پنجعلی، چشمهٔ اسکان، چشمهٔ انجدان، چشمهٔ محلات، چشمهٔ سنگستان و چشمهٔ بالقلو نقش مهمی در تأمین آب مصرفی استان دارد. رودهای مهم استان نیز شامل موارد زیر هستند: رود قره کهریز، رود قمرود، رود لعل بار، رود مزلقان، شهراب رود، قره چای

گیاهان و جانوران بومی و مهاجر: استان مرکزی از جمله استان‌ هایی است که از نظر پوشش جنگل‌ های طبیعی بسیار فقیر است. در استان چهار ذخیره گاه جنگلی وجود دارد که شامل ذخیره گاه بلوط و سماق در شهرستان شازند با وسعت ۲۱۰ و ۷۵ هکتار و بنه در شهرستان تفرش با وسعت ۲۰ هکتار و خونیار واقع در شهرستان ساوه به مساحت ۲۰۰۰ هکتار است. مراتع استان که عمدتا گیاهان بوته ‌ای هستند به دلیل آب و هوای مختلف دارای تنوع زیادی هستند و در مجموع ۶۶% کل استان را پوشش می ‌دهند. در بخش ‌هایی از شهرستان فراهان مخصوصاً روستای کسرآصف مناظری زیبا دارند که انسان را به یاد جنگل‌ های شمالی ایران می ‌اندازد. حدود ۳۳۵ گونهٔ جانوری شامل: ۵۳ گونه پستاندار، ۲۰۵ گونه پرنده، ۵۴ گونه خزنده، ۴ گونه دوزیست و ۱۹گونه ماهی در این استان موجود هستند. نماد محیط زیست طبیعی این استان پازن می‌ باشد که در استان به تگه نیز مشهور است. از نظر زیست جانوری این استان دارای جانورانی مانند آهو، کل و بز، قوچ، میش، شغال، روباه، گرگ، خوک، خرگوش، تشی، خرس قهوه‌ای، پلنگ، گربه پالاس، کاراکال، سمور، لاک پشت، کبک، تیهو، کوکر، باقرقره و پرندگان مهاجر درنا، آنقوت، غاز و مرغابی چنگر در مناطق کوهستانی و استپی حفاظت شده است.  مناطق حفاظت شده استان عبارتند از: منطقه هفتاد قله، منطقه چرا و وفس، منطقه سربند

اقتصاد استان: استان مرکزی یکی از قطبهای مهم اقتصادی و تولیدی کشور میباشد. سابقه شکل گیری صنعت در این خطه به حدود 50 سال قبل باز میگردد. سهم بخش صنعت و معدن از تولید ناخالص داخلی 36 درصد، بخش کشاورزی بیش از 13 درصد و بخش خدمات نیز حدود 51 درصد میباشد. خاک اين مناطق براي كشاورزي مناسب است. برخی از بزرگترین و مهمترین واحدهای تولیدی کشور از جمله پالایشگاه نفت امام خمینی (ره)، پتروشیمی شازند، کارخانجات سیمان و دیگر نام های معتبر در صنعت کشور در این استان مستقر هستند. میزان صادرات غیرنفتی استان طی برنامه پنجم توسعه حدود 5 میلیارد دلار میباشد که از این مقدار بیش از90 درصد به صادرات محصولات صنعتی اختصاص دارد.

محصولات کشاورزی: محصولات کشاورزی استان شامل گندم، جو، آفتابگردان، حبوبات، پنبه، چغندرقند، گوجه فرنگی، پیاز، انگور، خشکبار، سبزیجات، انار، طالبی، هلو، پسته، بادام و گردو می ‌باشد. استان مرکزی در زمینه تولید محصولات صادراتی بخش کشاورزی از پتانسیل بسیارخوبی برخوردار است، بطوری که در زمینه گل و گیاه با تولید سالیانه 260 میلیون گل شاخه بریده رتبه سوم و 20 میلیون گلدان گل آپارتمانی رتبه سوم، در انار با تولید 150 هزار تن محصول در سال رتبه  دوم، در پسته با تولید 8000 تن رتبه ششم و در کشمش با تولید 8600 تن رتبه نهم کشور را داراست. همچنین استان مرکزی به عنوان یکی از قطب‌ های تولید لوبیا در کشور مطرح بوده و ایستگاه ملی تحقیقات لوبیای کشور در این استان و در شهرستان خمین قرار دارد.

فرهنگ و آداب و رسوم: استان مرکزی از مهاجرپذیرترین استان‌ های ایران پیش از انقلاب ۱۳۵۷ به حساب می ‌آید. از آداب و رسوم این استان میتوان به مراسم قالی شویان مشهد اردهال ، بیل گردانی شهر نیم ور، مراسم اهو اهو روستای خورهه، جشن کوسه ناقلدی یا جشن سده روستاهای استان، مراسم ازدواج، شب چله ، اولین برف زمستان در اکثر مناطق استان، مراسم کرد علی شهرستان خمین، مراسم باران خواهی تفرش، مراسم عید فطر و قربان، عید غدیر و عید نوروز، مراسم نخل گردانی عاشورا تفرش و مراسم تعزیه و عزا و انواع بازی ها و رقصهای محلی، اشاره کرد. مراسم بیل گردانی: از حدود نیمه اسفند برگزار میشود که هر سال کشاورزان اهالی شهر نیم ور و باقر آباد محلات برای لایروبی رودخانه بزرگ نیم ور یا شاه جوی به صورت دسته جمعی و مطابق با زمین خود، اقدام می کنند که با مراسم و آیینهای خاصی همراه است. مراسم کرد علی: در شهر خمین مردم اعتقاد دارند که شخصی به نام کرده (کردعلی) در شبهای چهلم، چهل و یک و چهل و دوم فصل زمستان به کوه می رود ولی چون در هنگام برگشت راه را گم می کند، مردم بایستی به روی بامهای خود آتش روشن کنند تا او روشنایی آتش را ببیند تا به شهر بر گردد. مراسم اولین برف زمستان: در شهر محلات وقتی که اولین برف زمستان می بارد رسم است که کودکان و نوجوانان مقداری از برف را بر روی طبق و سینی می گذارند و به در منازل می برند و در می زنند تا صاحبخانه بیاید و برف را بگیرد آنگاه صاحبخانه در عوض برف مقداری شیرینی و تنقلات در سینی می ریزد. جشن کوسه ناقلدی (ناقالی): بنا بر یک افسانه قدیمی، حضرت موسی که در خدمت شعیب چوپانی می کرد،یک بار 50روز به نوروز مانده سری به گوسفندان زد ومتوجه شد که همگی دو قلو  به دنیا آورده اند. چون به خانه بازگشت از شدت شادی وخوشحالی به همسر خود مژده داد وبه شادمانی پرداخت. این جشن در روزگاران قدیم مخصوص چو پانان بوده ولی امروزه  دلاکان، حمامی ها و افراد متفرقه نیز ناقلدی راه می اندازند. از بازیهای سنتی این استان نیز میتوان موارد زیر را نام برد: شاه وزیر، حمومک بازی، یه قل دو قل، همزو، کوکو بازی، دوز بازی، آقاج آقاج، اوشدو اوشدو، هلو چیلو، توپ مرره، کوره ملیک

صنایع دستی: فرش، قالی و قالیچه صنایع دستی اصلی استان می ‌باشند که در گذشته‌ ای نه چندان دور صادرات اصلی استان را تشکیل می ‌دادند. علاوه بر آن گیوه که نوعی پاپوش دست‌ دوز تولید شده از نخ‌ های قالی است، از جمله صنایع دستی در خور توجه این استان است که در سنجان و وفس تولید می ‌شود. منبت کاری مردمان سمقاور شهرستان کمیجان شهرت زیادی در ایران و استان دارد و سمقاور قطب منبت کشور به شمار می ‌رود.

جاذبه های مهم گردشگری: کویر میقان، تالاب میقان، دریاچه خورهه، دریاچه قاسم آباد، منطقه تفریحی دوخواهران، باغ‌های عروسانه آستانه،، کوه و غار شاه کیخسرو، مسجد و مدرسه سپهداری، گنبد چهار سوق، روستای تاریخی هزاوه (زادگاه امیرکبیر)، حمام تاریخی و موزه چهارفصل، بازار اراک، آرامگاه پروفسور حسابی در تفرش، مناره و مسجد جامع ساوه، قلعه دختر، سرستون‌های آتشکده خورهه، غار آزادخان، چشمه وزوان، مسجد جامع محلات، مجتمع آب گرم محلات و مراکز تهیه گل و گیاه، غار چال نخجیر، کاروانسرا و پل شاه عباسی، مجموعه تاریخی نراق، یخچال مهدی آباد، آبشار چناقچی علیا و...همچنین پیست اسکی شازند تنها پیست اسکی استان مرکزی است که در شهرستان شازند و در جاده شازند - هندودر قرار گرفته است.

جمعیت: ۱٬۴۱۳٬۹۵۹ نفر (سال ۱۳۹۰)

زبان: زبان رایج مردم استان مرکزی فارسی است. ترکی محلی نیز در برخی مناطق این  استان رایج است.

مشاهیر استان: امام خمینی، پرفسور حسابی، امیر کبیر، اقبال آشتیانی، سلمان ساوجی، قائم مقام فراهانی، فخرالدین عراقی، عبدالله خان دوامی و...

غذاهای محلی: مهم ترين غذاهای محلی استان مرکزی عبارتند از:  آبگوشت - کله پاچه - آش رشته - آش دوغ - آش کشک - آش اشکنه ( اِوگًرمَه ) - آش جو ( جِودو) - حلیم - آش ترخینه (ترخینه شکمه ) - آش لوبیا - کله گنجشکی- کوفته  - شیربرنج - شله زرد - انواع سوپها - پتله پلو - رشته پلو - انواع پلو با خورشت ها -آب دوغ خیار-گوره ماست - خاگینه -شامی - کوکو و... .   که هر یک از این غذاها به شیوه های متفاوتی تهیه می شوند . شیر جوش نیز غذایی است که از شیر گوسفند تهیه میشود و معمولا چوپانان تهیه می کنند . شاید اگر چوپان شیر جوش نخورد توانایی همراهی گله را در کوه کمر نداشته باشد.

سوغات: فتیر، شیرمال، کسمه، کماج، جوزغند نراق، کشمش، شیره انگور، گوش فیل، کف لمه، رب انار ساوه، حلوا ارده محلات و عسل خمین نیز از سوغات این استان به حساب می‌ آیند.

پیش شماره و شماره اداره گردشگری: 33121904 - 33121905 - 33121905 086

بهترین زمان بازدید: بهار

منابع:
میراث فرهنگی استان مرکزی
استانداری مرکزی
fa.wikipedia.org