نام: دزفول

نام قدیمی: اَوان(avan)، «دزپل» یا «دِژپُل» که در گویش بومی «دزفیل» و «دسفیل» گویند و عربی شده آن «دزفول» است. دزفول در اصل «اندامیش» نام داشته و تا اوایل قرن سیزدهم نیز به همین نام بوده است.

وجه تسمیه: «دژ» به معنی سنگر و سکوی دیدبانی است و چنین برمی ‌آید که نام دزفول یا دزفیل از نام دژ ساخته شده در کنار پل گرفته شده‌ است. معمولاً دژ به معنی قلعه است ولی در اینجا منظور یک دژ طبیعی است که در ۴۸ کیلومتری دزفول در کنار رود دز قرار گرفته و یکی ازمهمترین استحکامات کوهستانی ایران به شمار می ‌آید.

استان: خوزستان

تاریخچه: مناطق اطراف دزفول در حدود ۵۰۰۰ سال زیستگاه مردم این نواحی بوده است. پیشینه دزفول را خاورشناسان ازآن هنگام که این شهر پایتخت عیلامیان بود (حدود ۲۶۰۰پیش از میلاد) و «اوان» خوانده می‌ شد، نزدیک به پنج هزار سال پیش برآورد کرده‌ اند. کاوشگران غربی در نیم قرن اخیر، پس از مطالعات و تحقیقات فراوان تصریح کرده‌اند که اَوان همان دزفول کنونی است. در این صورت، «دزفول» فعلی یا اوان پنج هزار سال پیش را باید نخستین پایتخت امپراتوری گسترده کشور عیلام دانست. دزفول بخشی از سرزمین ‌های امپراتوری ‌های عیلام و هخامنشیان بود. تپه‌ های باستانی چغامیش با دیرینه‌ ای نزدیک به ۴۰۰۰ سال پیش از زایش مسیح که به گفته باستان ‌شناسان، گنجینه ارزشمندی از دانستنی‌ های سودمند پیرامون رخدادهای زمان باستان از هزاره هفتم پیش از میلاد تا شکوفایی تمدن شوش را دربردارند نیز در دزفول جای دارد. از این تپه‌ های باستانی آثار ارزشمندی چون نخستین سند دریانوردی جهان، لوح ‌های تکامل موسیقی و مهرهای استوانه‌ای چند هزار ساله کشف شده که کلیه این آثار در موزه ملی ایران و موزه مؤسسه شرق شناسی شیکاگو نگهداری می‌ شوند. در زمان ساسانیان نیز این شهر آباد بوده است. در دوره حکومت عباسیان بر ایران، در اواسط سده دوم هجری، دلاوری به نام یعقوب لیث صفاری که مردی شجاع و نخستین دولتمرد کاردان و با تدبیر بود؛ بدون توجه به عوامل خلافت، علم استقلال برافراشت و نخستین دولت مستقل ایرانی را پس از حمله اعراب به ایران، پایه‌گذاری کرد و خوزستان را نیز به کانون آزادی خواهان ایران تبدیل نمود. محمد واصل در جنگ با یعقوب لیث شکست خورد و مورد تعقیب قرار گرفت و یعقوب بر اموال و ذخائر او دست یافت. بعد از درگذشت یعقوب او را در گندی شاپور یعنی در ۱۲کیلومتری دزفول به خاک سپردند و فرمان حکومت مناطقی از ایران از جمله خوزستان و دزفول در زیر حاکمیت خاندان صفاری باقی ماند. در دوره صفوی شاه اسماعیل در سال ۹۱۴ هجری به هویزه رفت و حکمران آنجا را مغلوب و عده کثیری از مشعشعیان را کشت و سرزمین ‌های آنها را به تصرف خود درآورد. پس از تسلط نیروهای شاه اسماعیل صفوی بر خوزستان حکومت شوشتر و دزفول به شیخ محمد و حاج محمد پسران ملا قوام‌الدین که به خاندان رعناشی معروف بودند سپرده شد. در زمان فتحعلیشاه قاجار که بخش شمالی خوزستان یعنی شوشتر و دزفول زیر نظر حکمران کرمانشاهان قرار گرفت و محمدعلی میرزای دولتشاه پسر فتحعلی شاه که یکی از شاهزادگان توانای قاجار بود، اسداله خان بختیاری را که شورش کرده بود پس از آمدن به خوزستان مطیع خود کرد. مجدداً ناآرامی ‌های پراکنده‌ای هم صورت گرفت تا اینکه در سال ۱۲۶۶ ه. ق ناصرالدین شاه، اردشیر میرزا را به خوزستان فرستاد و او ابتدا دزفول و سپس شوشتر را از چنگ شورشیان درآورد. گفتنی است یکی از محله ‌های کهن شهر دزفول روناش است، (در سده چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز نامور بوده ‌است) که در دست راست رود دز جای داشته و هنوز ویرانه‌ هایی به همین نام نمودار است. شهر دزفول در اواخر قرن ۶ هجری به نام (دز پول) شهرت داشته است. دزفول در زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران بارها مورد اصابت موشک‌ های دشمن قرار گرفت و از خودگذشتگی‌ های این مردم و همچنین کشته‌ های فراوان این شهر خبرساز شد. هنوز آثاری از ویرانی های آن دوره برجای مانده است. مقاومت مردم این شهر موجب شد تا دزفول در این دوره به شهر استقامت و پایتخت مقاومت ایران معروف شود.

تقسیمات کشوری: بخش ‌های شهرستان دزفول عبارتند از: مرکزی با مرکز بخش دزفول، بخش چغامیش با مرکز بخش چغامیش، سردشت با مرکز بخش سالند و بخش شهیون با مرکز بخش شهیون. شهرهای شهرستان دزفول عبارتند از: دزفول، شهر امام، صفی آباد، میانرود، سیاه منصور، شمس‌آباد، چغامیش، سالند و حمزه

موقعیت جغرافیایی: دزفول بین ۴۸ درجه و ۲۰ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۳۱ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است و بین ۳۲ درجه و ۷۵ دقیقه عرض شمالی از خط استوا واقع شده است. این شهرستان از شمال به استان لرستان، از غرب و شمال به شهرستان اندیمشک، از شرق به چهار محال و بختیاری، از جنوب شرقی به شهرستان مسجد سلیمان و از جنوب به شهرستان ‌های شوشتر و گتوند و از جنوب غربی به شهرستان شوش محدود می‌ شود.

آب و هوا: شهرستان دزفول دارای زمستان و پاییزی مدیترانه‌ ای بوده و زیست بوم سرسبز آن از پایان زمستان تا اوایل بهار بسیار دلپذیر است. گرم‌ ترین و سردترین ماه‌ های سال این شهرستان به ترتیب تیر و دی ماه میباشند.

مساحت: ۴۷۶۲ کیلومتر مربع

ارتفاع از سطح دریا: حدود ۱۴۳ متر

کوهها: ارتفاعات دزفول در مناطق شمال و شمال شرقی شهرستان و در بخش سردشت و شهیون واقع شده ‌اند. مرتفع ‌ترین قله در محدوده شهرستان دزفول، سالِن کوه با ارتفاع بیش از ۲۶۰۰ متر است. سایر کوه‌ های دزفول عبارتند از: کوه کینو، لنگرکوه، هفت تنان، کیماس، کرناس، سگریون، سه ترون، کوه دژ ممدلی خان

رودخانه ها: مهمترین رودخانه دزفول، رود دز می‌ باشد که از کوه های زاگرس سرچشمه گرفته و پس از عبور از سد دز از میان شهر می‌ گذرد. تاکنون ۵ پل بر روی آن ساخته شده است. پس از آن نیز کرخه مهم‌ ترین رود شهرستان است.

کشاورزی: دزفول یکی از قطب‌ های مهم کشاورزی ایران است. خاک حاصلخیز و آب کافی شرایط مناسبی را برای کشت مرکبات، صیفی جات و گل و گیاه فراهم کرده است. مرکبات دزفول بخصوص پرتقال از سالمترین و مرغوب‌ ترین نوع مرکبات کشور محسوب می‌ شوند. دزفول از نظر تولید گل‌های رز و مریم در کشور بالاترین رتبه را داراست. بخش عمده‌ای از تولیدات گل دزفول به سایر استان ‌ها و خارج از کشور صادر می ‌گردد.

فرهنگ و آداب و رسوم: جمعیت این شهرستان متشکل از اقوام مختلف از جمله لر، بختیاری، دزفولی و اقلیت ‌های عرب، ترک و کرد و چندین قومیت دیگر است. مراسم جشن در شب عيد سعيد قربان از رسوم و آداب کهن مردم دزفول است تا اعلام کنند بستگان آنها به خانه خدا مشرف شده و حاجي شده اند . لذا براي اعلام اين خبر از گذشته هاي دور، رسمي تحت عنوان بيرق زدن که موسوم به بيرق زنان يا بيرق زنون مي باشد، رايج و متدوال است. در اين رسم به تعداد افراد خانواده حاجي، بيرق هاي کوچکي که مثلثي شکل هستند، تهيه و پايه هر يک از اين بيرق ها که شبيه پرچم مي باشد داراي طول هاي مختلفي است. مثلا طول اولين بيرق از يک يا  یک و نیم متر شروع شده و به نسبت افراد کوتاه تر مي شود . يعني به اندازه سن افراد خانواده براي هر يک از افراد خانواده، يک بيرق زده مي شود که رنگ آنها سفيد و سبز است. رنگ سفيد که بيرق بزرگ است، براي حاجي يا پدر خانواده است. اگر زن و مرد هر دو به خانه خدا مشرف شده باشند، براي هر دو نفر آنها دو بيرق سفيد که باز هم طول پايه بيرق زن کمي کوتاه تر از بيرق مرد نصب مي شود و سپس به تعداد اولاد هر خانواده بيرق تهيه شده و در شب عيد قربان که در دزفول به شب بيرق زنان معروف است، همه فاميل و بستگان و آشنايان در منزل حاجي جمع شده و پس از صرف شام و پذيرايي به اجراي مراسم مداحي و دعاخواني توسط مداحان اقدام به نصب بيرق ها در پشت بام مي کنند. پس از نصب هر بيرق و ذکر نام وي که همراه با خواندن اشعار محلي به گويش دزفولي است صلوات فرستاده و براي سلامتي آنان دعا مي کنند. امروزه نيز اين رسم کهن در دزفول وجود دارد که با نصب چراغ هاي رنگا رنگ و بيرق ها، اقدام به ذبح قرباني کرده و بين فقرا و مستمدان تقسيم مي کنند. اين رسم تا پاسي از شب عيد قربان در منازل وخانواده ها ادامه داشته و مردم به جشن و شعرخواني مي پردازند. گفتني است حاجي قبل از رفتن به خانه خدا براي فاميل درجه يک خود هديه اي که به طور عمده يک قواره پارچه و به عنوان خلعت يا خلعتنامه مي باشد، تهيه کرده و براي خداحافظي و کسب حلاليت نزد آنها رفته و ضمن خداحافظي از آنها حلاليت مي طلبد. اين افراد نيز پس از بازگشت حاجي از مکه براي قبولي زيارت به نزد وي مي روند. اين رسم کهن تا به امروز در دزفول استمرار داشته است.

جمعیت: جمعیت شهرستان دزفول با روندی رو به افزایش حدود ۴۲۳۵۵۲ نفر بوده و دومین شهرستان پرجمعیت خوزستان و سی و یکمین شهرستان پرجمعیت ایران است.

زبان محلی: مردم دزفول به گویش دزفولی که از گویش ‌های زبان فارسی است سخن می ‌گویند. این لهجه شامل دو گویش عمدهٔ حیدرخانه و صحرابدری است. لهجهٔ غالب دزفول حیدرخانه است. گویش ‌های لری بختیاری و لری خرم‌ آبادی نیز در نزد شماری از مردم این شهرستان رایج است.

جاذبه های گردشگری: نامی ‌ترین سازه تاریخی دزفول «پل قدیم» دزفول است که شاپور نخست ساسانی به کمک زندانیان رومی آن را بر روی رود دز ساخته است و از این رو پل رومی نیز خوانده می ‌شود. این پل پیشینه‌ای نزدیک به ۱۷۰۰ سال دارد. از دیگر جاذبه های این شهرستان دیواره‌ های عظیم هفت‌ تنان و لنگر کوه و دیواره ‌های قلعه شاداب و دژ ممدلی خان است که مناسب‌ ترین محل ‌ها برای دیواره نوردی و سنگ نوردی حرفه‌ای است و تاکنون ناشناخته مانده‌ اند. دره ‌های طویل و عمیق از جاذبه‌ های دیگر شهرستان دزفول هستند. طول این دره‌ ها بالغ بر ۳۵ تا ۴۰ کیلومتر با دیواره ‌های بسیار رفیع حدود ۲۵۰–۲۰۰ متر بوده و انبوه درختان انگور، انجیر وحشی، برگ‌ های شاووشان، آبشارها و آب چکان ‌ها جلوه بسیار زیبایی به این دره‌ها داده است که چشم هر بیننده‌ای را محو تماشا میکند. برخی از این دره‌ ها عبارتند از: دره کول خرسان (دره ارواح) که در فصل گرم تابستان درون این دره می توانید دمای زیر ۲۰ درجه را تجربه کنید. دره توبیرون نیز از دیگر دره های زیبای منطقه است. آبشار شوی نیز یکی از بزرگ ‌ترین و زیباترین آبشارهای ایران در رشته‌ کوه‌های زاگرس و در منطقه سردشت از توابع دزفول قرار گرفته است، همچنین دریاچه شهیون به عنوان یکی از زیباترین دریاچه ‌های کشور در شمال شهرستان دزفول و در منطقه‌ای کوهستانی با طبیعت زیبا واقع شده است. تفریحگاه ساحلی دز (علی کله)، پارک ملی دز، آسیاب ‌های آبی دزفول، مسجد جامع دزفول، بازار قدیم دزفول، آرامگاه «یعقوب لیث صفاری شهریار ایرانی»، تپه ‌های چغامیش، شهر باستانی جندی شاپور و دانشگاه جندی شاپور که اولین دانشگاه جهان ساخته شده در زمان ساسانیان است، شهر باستانی ایوان کرخه، مجموعه تاریخی شاه رکن‌الدین، خانه تیزنو و خانه سوزنگر و خانه قلمبر از بخش ‌های دیدنی و تاریخی این شهرستان به‌ شمار می‌ آیند. بافت تاریخی دزفول شامل خانه ‌ها، مساجد، ساباط‌ ها، حمام ‌ها و گذرگاه‌ های قدیمی است که از نظر معماری یکی از ارزشمند ترین بافت ‌های تاریخی کشور است و تا کنون بیش از یکصد اثر ملی از آن به ثبت رسیده است.

صنایع دستی و سوغات: خوشبختانه در دزفول هنوز هم طلای ساخت دست، بدلیل ویژگی ها و طرح‌ های بومی از طرفداران خاص خود در این منطقه برخوردار بوده و رونق دارد. مهمترین ویژگی این جواهرات استفاده از طلای 22 عیار در ساخت آنهاست که این مشخصه از روی علامت 900 که در گوشه ای از اثر حک شده است قابل تشخیص است. قلم نی دزفول یکی از کالاهای مهم تجاری است که از سیصد سال قبل در دزفول کشت می ‌شود و به عنوان مرغوب ‌ترین قلم نی در سطح ملّی و جهانی شناخته می ‌شود. گیوه بافی، کپو بافی، خراطی از دیگر صنایع معروف دزفول میباشند. کلوچه های خرمایی و محلی دزفول، خرما، انواع مرکبات از سوغات این شهرستان میباشند.

غذای محلی: اوپیوزی ( اشکنه)، برونی( صندلی سلطون)، برشک، حمیس توله، ماسووا، حریسه، شوربا، آش ارده، شلّی ارده، حلول قپیت، آش ماش و....

بهترین زمان بازدید: بهار

منابع:
fa.wikipedia.org
dezfoulma.blogfa.com
dezful-handicrafts.mihanblog.com
dezblog.parsiblog.com