نام: تربت جام

وجه تسمیه: از آنجا که آرامگاه شیخ احمد جام در این شهرستان قرار دارد به تربت جام نامگذاری شده است. (تُربَتِ جام به‌ معنای شهرِ آرامجای احمد جامی است.)

نام قدیمی: تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌ های گوناگونی چون پوژگان، بوزگان، بوزیگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شیخ جام و تربت جام خوانده شده‌ است.

استان: خراسان رضوی

تاریخچه: تربت جام از مناطق کهن خراسان بزرگ است که اکنون در استان خراسان رضوی واقع شده‌است. استان تاریخی جام یا زام در شرق ولایت زاوه و شمال شرقی قهستان نزدیک به رودخانه هرات قرار داشته است که کرسی آن در سده چهارم شهر بوژگان بود. بوژگان شهری بزرگ و دارای صد و هشتاد دهکده بود. ایرانیان آن را بوژگان می ‌گفتند و در زمانهای گذشته آن را پوچکان نیز نوشته اند. شهر باستانی پوژگان از سده سه قبل از میلاد تا سده دو هجری قمری در کنار شهر کنونی تربت جام بوده که ظاهراً در اثر زلزله از بین رفته ‌است. شهر کنونی تربت جام از حدود سده سه هـ .ق ایجاد و اندک اندک گسترش یافته ‌است. این شهر پس از باز سازی و آبادی دوباره، «بوزجان» یا «پوچکان» نامیده شده و کرسی ناحیه جام، (به گویش شمالی قهستان) گردیده ‌است. اصطلاح پوژگان به دلیل وجود نداشتن حروف «پ»، «ژ» و «گ» در زبان عربی به بوزجان تغییر نام پیدا کرده است. تربت جام از روزگاران کهن از جایگاه ویژه ‌ای برخوردار بوده‌ است. اهمیت تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و بازرگانی آن، از سده ۳-۴ هـ.ق نمایان گشته و در زمان شیخ احمد جام  یعنی سده‌ های ۵ و ۶ ه. ق شکوفا شده ‌است. تربت جام در سده‌ های ۷ و ۸ هـ . ق، هم زمان با یورش مغول ‌ها و تیمور لنگ آسیب زیادی دید. تربت جام در دوران حکومت سلسله صفویه به ویژه شاه عباس بزرگ، اهمیت نظامی یافته و در آن امنیت و آرامش برقرار بوده‌ است، اما در اواخر این دوران و در زمان شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵-۱۱۳۵ هـ.ق) ازبک‌ ها و افغان‌ ها به مرزهای شرقی ایران، از جمله ناحیه تربت جام، دست اندازی کردند. سرانجام سرداری از شرق ایران، به نام نادر قلی افشار برخاست و افغان ‌ها را از ایران راند و در  ۱۱۴۸ هـ.ق، پادشاه ایران شد. به این ترتیب در زمان نادرشاه افشار، ایران بار دیگر توانمند شد و نه تنها مرزهای شرقی آن از یورش ازبک‌ ها، افغان‌ ها و ترکمن‌ ها در امان ماند، بلکه به سال ۱۱۵۳ هـ . ق / 1740 میلادی، آن سوی رود جیحون یا آمودریا و قلمرو ازبک‌ها، یعنی خوارزم و بخارا نیز مطیع نادر شاه و حکومت ایران شد. با درگذشت نادر شاه در سال ۱۱۶۰ هـ.ق بار دیگر نا آرامی در خراسان آغاز گشت و تا اوایل سده ۱۳ هـ.ق ادامه یافت. کریم خان زند، که در شیراز بر ایران حکومت می ‌کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را همچنان در دست فرزندان نادرشاه باقی گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار ناحیه خراسان از جمله تربت جام را در ۱۲۱۰ هـ.ق گشود. فتحعلی شاه قاجار (۱۲۱۲- ۱۲۵۰ هـ.ق) حقوق متحدان نخستین خویش، یعنی ترکمن‌ ها که برای دستیابی به حکومت ایران، به قاجارها کمک کرده بودند، نادیده گرفت و در نتیجه سرکشی ترکمن ‌ها آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه (۱۳۱۳- ۱۲۶۴ هـ . ق) شدت یافت و یکی از شوم ‌ترین دوره های تاریخی را برای مردم خراسان، از جمله ناحیه تربت جام و دیگر شهرهای خراسان شرقی رقم زد.

تقسیمات کشوری: این شهرستان از بخش های مرکزی، صالح‌آباد، نصرآباد، بوژگان، پائین جام تشکیل شده، همچنین دارای پنج شهر بنامهای: تربت جام، صالح آباد، نصر آباد، نیل شهر و احمد آباد صولت می باشد.

موقعیت جغرافیایی: این شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌ های فریمان، مشهد و تربت حیدریه، از جنوب به شهرستان تایباد و از شرق به افغانستان و ترکمنستان محدود است. مسیر مشهد - دوغارون از شهر تربت‌ جام می ‌گذرد که یکی از مسیر های ارتباطی مهم از ایران به افغانستان است. شهرستان تربت جام در مدارهای 60 درجه و یک دقیقه طول شرقی / غربی و 34 درجه و 58 دقیقه عرض شمالی / جنوبی قرار دارد.

آب و هوا: اقلیم این منطقه گرم و خشک بوده و حداقل مطلق دما 24- درجه و حداکثر مطلق هوا 44 درجه است.

اقلیم: درشمال تربت جام کوه های  شاه نشین و درجنوب و مغرب آن کوههای باخرز و بزد قرار دارد.حد فاصل این کوهها را دشت جام تشکیل می دهد که رودخانه های جام و کشف رود آن را مشروب می کند.

مساحت: ۸۱۸۴ کیلومترمربع

ارتفاع از سطح دریا: ۹۵۰ متر

محصولات: در منطقه خشک و تشنه شهرستان تربت جام، هنوز کشاورزی شغل بیشتر مردم منطقه محسوب می ‌شود و با وجود ظاهر کویری این خطه، کسب رتبه‌ های اول تا سوم در برخی محصولات همچون خربزه، گندم، جو و حبوبات نشان از ظرفیت غنی و استعدادی تحسین برانگیز در خاک این سرزمین دارد. این شهرستان در تولید جو، خربزه، گندم و ماش رتبه اول را در استان، در تولید طالبی و شبدر رتبه دوم و در تولید ذرت علوفه‌ای رتبه سوم استانی را از آن خود کرده است.

فرهنگ و آداب و رسوم: اقوام مختلفی در تربت ‌جام زندگی می ‌کنند که ترکمن ‌ها، اعراب، بلوچ‌ ها و فارس‌ ها از مهم ‌ترین آنها هستند. موسیقی تربت ‌جام قدمت و پیشینه‌ای طولانی در فرهنگ ایران دارد. دوتار مهم ‌ترین و رایج ترین ساز در میان مردم تربت ‌جام است که آن را به مهارت تمام می‌ نوازند. موسیقی تربت جام برخاسته از دل آیینها و آداب و رسومی است که هزاران سال قدمت دارد. رقص ‌های محلی زیادی در فرهنگ تربت ‌جام وجود دارد اما سه نوع رایج تر است: رقص هتن یا هتم، هپل بازی، چوب بازی.

جمعیت: ۲۶۲٬۷۱۲ نفر (۱۳۹۰)

زبان محلی: اکثر مردم به فارسی و با لهجه محلی و درصد کمی هم ترکی، ترکمنی و بلوچی تکلم می کنند

جاذبه های گردشگری: مسجد خواجه عزیزالله تربت جام، مسجد عتیق تربت جام، مسجد کرمانی تربت جام، مسجد نو تربت جام، آب انبار لنگر تربت جام، آب انبار تربت شیخ جام تربت جام، قلعه گبری تربت جام، قلعه گوش لاغر تربت جام، قلعه زورآباد تربت جام، قلعه استادی تربت جام، تپه شور قلعه تربت جام، تپه صدرآباد تربت جام، تپه جهانگیرآباد تربت جام، تپه طلایی تربت جام، تپه قشه توت تربت جام، آرامگاه میر غیاث الدین تربت جام، آرامگاه خواجه عزیزالله تربت جام، مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام تربت جام، زیارتگاه شیخ احمد، مرقد شیخ احمد جامی نامقی تربت جام، آرامگاه خواجه حسام تربت جام از جاذبه های گردشگری این شهرستان هستند. مجموعه مزار و موزه شیخ احمد جام همراه با معماری بسیار زیبا و دیدنی که در درون شهر قرار گرفته است از مهم‌ ترین بناهای دیدنی شهر تربت جام است. کاروانسرا عباس آباد یکی از جاذبه های توریستی تربت جام کهن است که مربوط به دوران شاه عباس صفوی می باشد. همچنین از آرامگاه شاهزاده قاسم انوار در لنگر یکی از روستاهای نزدیک تربت جام نیز می ‌توان نام برد. علاوه بر این در اطراف تربت جام روستاهایی با مناظر طبیعی و خوش آب و هوا وجود دارند که از جمله آنها می ‌توان به رونج، ابدال آباد، بزد و تیمنک اشاره کرد.

سوغاتی و صنایع دستی: صنایع دستی شهرستان تربت جام را قالی‌ بافی و قالیچه ‌بافی، کرباس‌ بافی، پلاس‌ بافی، جوال و خورجین بافی، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالین تشکیل می‌ دهد. از روزگار کهن صنعت فرش بافی در این شهرستان رواج داشته ‌است و جنبه صادراتی دارد. دار قالی معمولاً در خانه‌ ها برپا می ‌شود و کارگاه‌ های قالی بافی نیز در این شهرستان به فراوانی وجود دارند. قالی ‌ها با طرح قالی مشهد در رنگ ‌های لاکی، قرمز دانه و قهوه‌ای نیز به بازار عرضه می ‌شود. خربزه، قالی، زعفران از سوغات این شهرستان هستند.

غذای محلی: نان تافتون مخصوص كه با كره يا روغن حيواني و سبزيجات طبخ مي شود، نان فتیر، اشکنه های محلی، آش رشته، آش کشک، آش اماج، آش خِلَوَك، آش زيربار (زيربار شبيه زرشك است اما دانه دار و ترش)، آش قره قورت، انواع پلو مثل رشته پلو با گوشت و معمولي، قيمه، مرغ پلو، قورمه سبزی (با گوشت قورمه شده) و...

بهترین زمان بازدید: بهار

منابع:
فرمانداری تربت جام
fa.wikipedia.org
torbat-jam.rozblog.com
qudsonline.ir
tci-khorasan.ir