نام: بیرجند

استان: خراسان جنوبی

نام قدیمی: این شهر را از قدیم به دو نام خوانده‌ اند: 1- قهستان 2- بیرجند

وجه تسمیه: نام بیرجند»، مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» میباشد. «بیر» در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و «جند» که معرّب «کند» است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده‌ است. با توجه به نامهای مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و... ، این وجه بهترین وجه تسمیه ای است که ارائه شده است.

تاریخچه: نام اصلی این شهر، بیرجند است که به صورت ‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته ها آمده ‌است. نخستین بار نام بیرجند در اسناد مكتوب در كتاب معجم‏ البلدان، قرن هفتم هجری قمری آمده كه این شهر را زیباترین بلدیه قهستان معرفی كرده است. همچنین سیاحان و مورخانى مانند ماركوپولو ، یاقوت حموی، مقدسی، حمدا... مستوفی و حافظ ابرو در كتابهاى خود از این شهر یاد نموده ‏اند. كشفیات اخیر باستان‏ شناسان در منطقه بیرجند حاكی از این است كه نواحی مزبور علاوه بر اینكه محل سكونت یا معبر انسانها در پیش از تاریخ بوده، رد پاى قوم ساگارتى یكی از اقوام كوچ ‏نشین پارسی را نیز در خود به یادگار گذاشته است كه نمونه بارز آن كهن‏ ترین اثر كشف شده بیرجند به نام سنگ‏ نگار لاخ مزار كوچ می ‏باشد كه بر آن نقوش پیش از تاریخ، علائم پیكتوگرافی یا تصویری و كتیبه‏ هاى خط عربی نیز به چشم می ‏خورد. قرائن و شواهد نشان‏ دهنده این است كه آبادانى و رونق شهر بیرجند از دوره صفویه به بعد بوده، كه تقریباً تا اواسط دوره قاجار معماری و بافت هماهنگی را دربر داشته است. یادمانهاى تاریخی بیشمار در این شهر، خانه ‏هاى گلی و گنبدی شكل و كوچه‏ هاى پیچ در پیچ، قراولخانه‏ هاى بیدار و كاروانسراهاى پرجنب و جوش حكایت از دفاع در برابر دشمن بیگانه و یا مبارزه با توفان شن دارد. با توجه به همه این عوامل شناخت گذشته شهر بیرجند با عناصری چون میدانهاى كوچك، آب‏ انبارهاى قدیمی، مساجد و حمام‏ هاى عمومی میسر می ‏گردد. روی‏ هم رفته شهر بیرجند داراى 19 محله معتبر و مهم بوده است.

تقسیمات کشوری: در حال حاضر بیرجند دارای یک بخش، ۶ دهستان و ۱ نقطه شهری است.

موقعیت جغرافیایی: این شهرستان از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به شهرستان‌ های درمیان و سربیشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از غرب به شهرستان‌ های سرایان و طبس محدود است. بیرجند در ۵۹ درجه و ۱۳ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۲ درجه و ۵۳ دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است.

آب و هوا: آب و هوای بیرجند، نیمه بیابانی بوده و دارای زمستانهای سرد و تابستانهای خشک و گرم است. میزان بارش در این شهر با توجه به آب و هوای آن، کم بوده و بیشترین میزان آن، از آذر تا اردیبهشت رخ می‌ دهد که در فصل زمستان اغلب به صورت بارش برف است. فصل گرم بیرجند طولانی است و ماههای خرداد، تیر و مرداد را در بر می گیرد و ایام سرد سال شامل ماههای آذر، دی و بهمن می باشد .

شرایط اقلیمی: شهرستان بیرجند به دلیل دوری از مسیر باد های باران آور، عدم وجود ارتفاعات مهمی كه بتواند در تعدیل آب و هوا و جذب نزولات جوی مؤثر واقع شود و مجاورت با كویر لوت در خشك ترین تقسیم بندی اقلیمی خراسان قرار دارد . میانگین درجه حرارت در همه نقاط شهرستان به یك اندازه نیست. به طور كلی بیرجند به تبعیت از وضعیت پستی ها و بلندی ها دو نوع اقلیم دارد: اقلیم گرم و خشك شامل مناطق دشت و حاشیه شهرستان و دیگری اقلیم خشك و معتدل كه در بخش های مرتفع شمالی و مركزی شهرستان (رشته كوههای  باقران و مؤمن آباد) مشاهده می شود .

مساحت: ۶۸۸۸ کیلومترمربع

ارتفاع از سطح دریا: ۱۴۹۱ متر

کوههای اطراف: بیرجند، شهرستانی کوهستانی است و در آن کوه‌ ها و دره‌ های عمیق و حاصلخیزی وجود دارد. کوههای عمده شهرستان عبارت‌اند از: رشته کوه باقران در جنوب، کوه شاه در غرب (حاشیه کویر)، رشته کوه مؤمن آباد.

رودخانه ها: در شهرستان بیرجند رودخانه عمده ‌ای وجود ندارد و رودها که به «کال» معروفند، عموماً فصلی و مسیل می‌ باشند.

حمل و نقل و ارتباطات: فرودگاه بین المللی بیرجند، فرودگاه نظامی بیرجند، پایانه مسافربری بیرجند، پایانه باربری بیرجند (تعداد ۱۳ شرکت باربری در مسیرهای اصفهان، یزد، کرمان، مشهد، تبریز، شیراز و تهران و نیشابور در این پایانه مشغول فعالیت هستند.) پایانه مسافربری شرق بیرجند

فرهنگ و هنر: از لحاظ فرهنگ و علم و معرفت، این دیار یکی از درخشانترین نقاط ایران است. بیرجند در قدیم چند بار به علت زلزله ویران شده‌ است. در اواخر دوره صفوی و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه عرب، بیرجند مرکز قهستان شد. مدرسه شوکتیه توسط محمدابراهیم خان علم، در سال ۱۲۸۴ شمسی در محل خیابان خاکی قدیم ایجاد شده و فعالیت خود را با حضور ۷ معلم اتریشی و تعدادی مترجم ایرانی و آموزش ۴۰ دانش آموز آغاز نمود. لازم است ذکر شود این مدرسه پس از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید در ایران است. اولین سینمای بیرجند در اواخر دوران قاجاریه و در سال ۱۲۹۲ شمسی، با پخش فیلمهای صامت، فعالیت خود را آغاز نمود. در سال ۱۳۱۰، شهرداری بیرجند تحت عنوان بلدیه بیرجند در کنار آرامگاه حکیم نزاری افتتاح و با ۱۲ کارمند، فعالیت خود را آغاز نمود. در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقهٔ بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده نیز قابل ذکر است.

جمعیت:  جمعیت بیرجند بر طبق سرشماری سال ۱۳۹۰، ۲۵۹٬۵۰۶ نفر بوده است.

زبان محلی: گویش بیرجندی از گویش‌ های فارسی نو است که نسبت به فارسی معیار (زبان رسمی و فارسی رایج در ایران) کمتر دچار تغییر شده است و از اینرو بسیاری از ویژگیهای کهن زبان فارسی را نگه داشته است.

معماری: امروزه بخش شمالی شهر، کارگرنشین با خانه‌ های ارزان قیمت است. بخش مرکزی بافت قدیمی دارد و تقریباً تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می ‌گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه، حسینیه‌ ها، مساجد تاریخی و آب انبار ها در آنجا واقع اند. بخش جنوبی شهر نیز که بیش از نیمی از مساحت شهر را شامل می ‌شود، قسمت جدید شهر است.

خیابان ها٬ میدان ها و محلات قدیمی: بخش مرکزی بیرجند بافت قدیمی دارد و تقریباً تمام بیرجند قبل از قرن چهاردهم را در بر می ‌گیرد و اماکن تاریخی شهر مانند قلعه، حسینیه‌ ها، مساجد تاریخی و آب انبارها در آنجا واقع اند.

جاذبه های گردشگری: ارگ بهارستان (قلعه خشتی )،  باغ و عمارت اکبریه،  قلعه بیرجند، ارگ کلاه فرنگی،  باغ و عمارت رحیم آباد، عمارت معصوميه  و... دره های واقع در رشته كوههای منطقه از جمله رشته كوه باقران از مناطق ییلاقی و خوش آب و هوای شهرستان محسوب می شود.

آداب و رسوم:  پاى ‏بندى و اهمیت دادن به اعیاد مذهبى و ملى و سنت‏ هاى محلى از ویژگى هاى مردم این شهر است. در روستاهاى بیرجند نیز با نان و کماج روغنى و چاى زعفران از مهمانان پذیرائى مى ‏کنند. همچنین بیرجندی ها در روز برات (روز چهاردهم ماه شعبان) به یاد اموات خود به قبرستان مى‏ روند و بادادن خیرات، روح اموات خود را شاد مى ‏کنند. دراین روز، نانهاى خوشمزه محلى جهت شادى ارواح رفتگان در بین مردم تقسیم مى‏ شود. روز برات کاملا مانند یک مهمانى با شکوه مى‏ باشد که در آن سفره‏هاى بزرگ شیرینى، میوه و غذا برروى مدفن افراد پهن مى‏ گردد و قبرستان را به صورت یک سالن پذیرائى بزرگ جلوه گر مى ‏سازد. همچنین مردم این منطقه به دید و بازدید از اقوام و دوستان خود خاصه در فصل زمستان و در شبها علاقه وافرى نشان مى‏ دهند و تا پاسى از شب در منزل یکدیگر به گفتگو می نشینند. در این دید و بازدیدها از مهمانان با انار، خربزه و هندوانه‏ هاى زمستانى و پَختَه یا برگه هلو وزردآلو و آجیل پذیرایی میشود. تهیه گوشت داغ که به آن قرمه نیز مى‏ گویند از رسمهاى دیرین این منطقه در فصل زمستان است. در قدیم مراسم کف زنى نیزانجام مى ‏شد که نوعی شیرینی است. همچنین در دهات بیرجند رسم است، که هرگاه کسى درایام عید به دیدن آنها برود، صاحب خانه مقدارى نان خشک با یک پیاله شیره انگور و یک بشقاب قلیه کدو مشتمل بر کدوحلوائى، عدس و کشک در سینى گرد مسى جلوى مهمان مى‏ گذارد تا به اصطلاح با هم، هم نمک شوند. چاووش خوانى (چاووش خوانى مراسم زیبائى است که به هنگام عزیمت به مکه معظمه و عتبات عالیات و یا بازگشت زائرین اشعارى نغز ودلنشین، توسط چاووش خوانان خوانده مى‏شود و دیگران نیز باهم نوائى با چاووش خوان به وجد و شوق مى‏افتند.) و رمضان خوانى نیز از دیگر مراسم بیرجند است.

افراد سرشناس: حکیم نزاری شاعر قرن هفت هجری قمری، پرفسور محمد حسن گنجی، پرفسور محمد کاظم معتمد نژاد، دکتر علی اکبر بهرمان، محمد رضا حقگو و...

سوغاتی و محصولات: زعفران، زرشک، عناب، آلو، توت، بادام، انگور، انجیر، انار، قالی و فرش دستباف و دیگر صنایع دستی بیرجند

غذای محلی: در بیرجند انواع پلو شامل: ارزن ‏پلو، رشته ‏پلو و گندم ‏پلو )، گندم بلغور مرسوم است و چنانچه این پلوها با قرمه میل شوند، غذائى بمراتب خوشمزه‏ تر از انواع پلوهاى فعلى به‏دست مى‏آید.

صنایع دستی: قالیبافی، پلاس بافی، رودوزی، حصیربافی

پیش شماره و شماره اداره گردشگری:  32341325 056

بهترین زمان بازدید: بهار و پاییز بهترین زمان سفر به این استان میباشد.

مدت زمان لازم برای بازدید از این شهر: سه روز
 

منابع:
شهرداری بیرجند
میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی
fa.wikipedia.org
birjandcity.com
birjand-ngo.ir
eneshat.com