نام: ورزقان

استان: آذربایجانشرقی

تقسیمات کشوری: طبق آخرین تقسیمات کشوری شهرستان ورزقان دارای دو بخش به نام‌های مرکزی (شامل دهستان‌های ازومدل جنوبی، ازومدل شمالی، بکرآباد و سینا) و خاروانا (شامل دهستان‌های دیزمار مرکزی، جوشین و ارزیل)، دو نقطه شهری به نام‌های ورزقان و خاروانا و 163 آبادی می‌باشد.

مساحت: 2368 كیلومتر مربع (5.2 درصد مساحت استان)

کوههای اطراف: به طور کلي ورزقان منطقه‌اي کوهستاني است و اطراف آن را کوه‌هاي آق‌داغ، مشکعنبر، کامتال، جوشون، جله‌داغ، ايري‌داغ، کيامکي، خاروانا و پيرسقا فرا گرفته‌اند.

جمعیت: براساس نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسكن در سال 1390، جمعیت شهرستان ورزقان در حدود 45708 نفر (1.2 درصد جمعیت استان) و جمعیت مرکز این شهرستان 5385 نفر برآورد شده است. جمعیت شهری این شهرستان 6758 نفر و جمعیت روستایی آن 38950 نفر و تعداد خانوار آن 12244 خانوار است.

زبان محلی: آذری و تاتی باستان. احمد کسروی، تاریخ‌نویس ایرانی، در کتاب آذری یا زبان باستان آذربایجان نمونه‌هایی اززبان آذری و ارتباط آن را با زبان تاتی نشان داد.
زبان تاتی از آنجا که یکی از زبانهای ایرانی شمالی غربی است با فارسی تفاوت دارد و به زبان تالشی نزدیک می‌باشد.می‌توان ریشه اصلی زبان تاتی را مادی دانست که در طول قرون متمادی تحت تأثیر اوستایی که زبان مذهبی مردمان این سامان بوده، و فارسی باستان و پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی و فارسی دری، که به ترتیب زبان رسمی حکومت‌های هخامنشی و اشکانی و ساسانی و حکومت‌های پس از اسلام بوده، قرار گرفته، و امروزه در آخرین شکل خود تحت عنوان تاتی درآمده است. دیاکونوف در اين باره می‌گوید:
«در زمان حاضر هم تات‌ها و تالشان و گليك‌ها و مازندرانی‌ها به زبان‌هایی سخن می‌گویند كه خود بقايای زبان هند و اروپائی می‌باشد كه در آغاز زبان ماد شرقی بوده است. امتياز ويژه اين زبان‌ها كهنگی و مهجوری تركيب اصوات می‌باشد كه با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستايی مناسبت دارد.»

شرایط اقلیمی وآب و هوا: آب و هواي ورزقان در تابستان معتدل تا گرم و در زمستان سرد و يخبندان و پربرف است. ميانگين بارندگي در جنگل هاي ارسباران حدود 300 تا 450 ميلي متر گزارش شده است . شايد با اين بارندگي بسيار كم بگوييد كه چطور چنين جنگلي به وجود آمده است؟
اين همان باران هاي مخفي ( مه بارش ) مي باشد ، كه روي ميزان بارنگي جنگل هاي ارسباران تاثير دارد كه اين عامل ميزان بارندگي 450 ميلي متر را به 750 ميلي متر رسانده است ، شايد دليل اصلي تنوع و گستردگي گونه هاي ارسباران همين موضوع باشد .

موقعیت جغرافیایی: شهرستان ورزقان در 75 کیلومتری تبریز واقع شده و از سمت شمال با شهرستان‌های کلیبر و جلفا، از سمت شرق با شهرستان اهر، از سمت غرب با شهرستان مرند و از سمت جنوب با شهرستان‌های هریس، تبریز و شبستر هم‌مرز است.

وضعیت اقتصادی: با توجه به وجود رودخانه‌های دایمی و فصلی متعدد، تولیدات متنوع زراعی از جمله تولید حبوبات و گندم، تولید حدود 10 درصد میوه‌های نیمه گرمسیری استان (انار و انجیر)، پتانسیل مناسب جهت دامپروری و آبزی‌پروری و زنبورداری، جنگل‌های ارسباران با فلور غنی و ذخیره ژنتیكی بالا، وجود دومین معدن بزرگ مس كشور، وجود 40 كانسار و 19 اندیس، استخراج 35 درصد مرمریت استان، اختصاص 78 درصد كل سرمایه‌گذاری در معادن استان به معادن شهرستان، اولویت سرمایه‌گذاری در شهرستان ورزقان را در بخش‌های گردشگری،توسعه معادن و فعالیت‌های وابسته به آن و توسعه كشاورزی قرار داده است. اين شهرستان با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ ـ هیمالیا دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن می‌باشد. کانسار مس سونگون كه در شمال ورزقان قرار گرفته است، بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران و یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن بزرگ دنیا مانند بینگهام در آمریکا و چوکی‌کوماتا در شیلی است. مجتمع مس سونگون به تنهايي ۳ درصد ذخاير مس جهان را در اختيار دارد.

تاریخچه: شهرستان ورزقان سابقاً از بخش‌های شهرستان اهر بود كه در دهه 60 و در تقسیمات جدید کشوری تجزیه و بخشی از منطقه دیزمار (دیزمار غربی) به مرکزیت سیه‌رود از آن جدا و به جلفا ملحق شد. دهستان خواجه به بخش ارتقا يافته و به همراه دهستان مواضع‌خان به هریس پيوست. شهرستان ورزقان به دليل قرار گرفتن در منطقه زيباي قره‌داغ، داراي مناظر بديع و بكر طبيعي و آثار تاریخی است كه ويژگي‌هاي خاصي به طبيعت ورزقان بخشيده و اين شهرستان را به يكي از قطب‌هاي گردشگري تبدیل کرده است.

جاذبه های گردشگری: منطقه گردشگری چیچکلی (در ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان)، مسجد جامع خاروانا (مربوط به به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری)، خانه امیر ارشد یا داش‌ساختمان(در 12 کیلومتری غرب ورزقان)، کتیبه میخی سقندل (در 5 كيلومتري ورزقان )، آبشار گل‌آخور (با ارتفاع ۱2 متر)، قلعه تاریخی جوشین (در 26 كیلومتری غرب ورزقان (به احتمال زیاد مربوط به زمان مادها)، امامزاده سیدخلیل جوشین، گنبد الله‌الله (مربوط به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه)، روستاي آستمال (با قدمت چند هزار ساله)، روستاي كرينگان (كه اهالي آن به زبان تاتي صحبت مي‌كنند)، تپه داش‌باشي یا ارمني گوللویی، قلعه کندی‌بولاغ، قلعه داشی، قلعه اژدها داشی، گورستان سقای، قلعه سرخه دیزج و تپه الله‌لو (همگی با قدمت هزاره اول قبل از ميلاد)
برای آشنایی با آثار گردشگری ورزقان به همین وبسایت رجوع نمایید.

روستاهای هدف گردشگری شهرستان: روستاهای هدف گردشگری شهرستان ورزقان روستاهای کاسین، حماملو، آقابابا فرامرزی، کرینگان، ارزیل، گل آخور، روستای اندریان و  آستمال می باشند و میراث معنوی و مردم شناسی شهرستان نیز شامل زندگی عشایر، کوچ عشایر، پشم چین گوسفند، صنایع دستی و به خصوص روستای کرینگان که زبان تاتی هنوز هم دراین منطقه تکلم می شود.

آداب و رسوم: شال سالّاماغ و یا قورشاخ سالّاماغ(آویزان کردن شال) از جمله آداب و رسوم چهارشنبه سوری درشهرستان ورزقان می باشد.
درشهرستان ورزقان، جشن چهارشنبه های آخرسال در شهر و روستاهای تابعه ویژگی های بخصوصی دارد.از اول اسفند برای هر چهارشنبه نام بخصوصی در این منطقه گذاشته شده است اولین چهارشنبه اسفندماه چهارشنبه باد(یل چارشنبه سی، چهارشنبه دوم(توپراق چارشنبه سی)،چهارشنبه سوم(کوله چارشنبه سی)،چهارشنبه چهارم(اودچارشنبه سی)معروف است.که بطورکلی ازچهارعنصر(باد،خاک،آب و آتش)گرفته شده است.
درچهارشنبه سوری در پشت بام ها آتش روشن می کنند و باشور و نشاط خاصی از روی آتش می پرند و پس از خاموش شدن آتش دور پشت بام را با خاکستر آتش خط می کشند.ازدیگر رسم های این شب مراسمی است به نام شال سالّاماغ و یا قورشاخ سالّاماغ(آویزان کردن شال) که در طول شب، جوانان به پشت بام همسایگان و اقوام خود رفته و شال را ازپشت بام و یا پنجره به داخل خانه آویزان می کنند و در مقابل صاحب خانه باشور ونشاط و هیجان، مقداری آجیل، جوراب، سکه، تخم مرغ و … را داخل شال می گذارد.
درصبح چهارشنبه سوری مردم به سوی چشمه ها یا رودخانه ها می روند و جوانان و دختران از روی آب می پرند و با گفتن جمله ای(آتل ماتل چرشنبه بختم آچیل چرشنبه، آغیرلیغیم اوغورلیغیم توکولسین قالسین چایدا) و یا با آب چهارشنبه سوری مردم استحمام می کنند و زنان خانه دار به یمن چهارشنبه سوری از آب چرشنبه ازماست کره می گیرند. دراین شب در اکثر خانه ها مردم برای شام پلو می پزند.
آئین و رسم آغاز برداشت محصول در روستای سقا نیز زیبا وقابل توجه است. این رسم همه ساله در نیمه های تیرماه در پنجشنبه ی نزدیک به آن برگزار می شود.  مردم روستا سقای در نیمه اول تیر ماه در دامنه ی کوه پیر سقا جمع مي‌شوند و با ذبح قرباني و برپايي مراسم  دعا برداشت محصول سال را آغاز مي‌كنند.
در روستای صومعه دل نیزرسمی وجوددارد که طبق آن وقتی کسی به رحمت خدا می رود هزینه ومخارج روز اول ودوم مراسم را اعم از خوردوخوراک صبحانه ناهار وشام وحتی هزینه ی روحانی محل را اهالی البته کسانی که با خانواده ی متوفی خیروشر دارند می پردازند.

رویدادهای ویژه: از جمله رویدادهای گردشگری شهرستان در زمان مناسب جشنواره عدس، اسب سواری جام ستارخان، برگزاری مراسم برداشت محصول درروستای سقای و جشن عروسی سنتی را می توان نام برد.

افراد سرشناس: از چهره های شاخص آن میتوان ستارخان(سردار ملی) و علامه محمدتقی جعفری را نام برد.

محصولات، صنایع دستی وسوغات: ازمهم ترين سوغات ورزقان ميتوان عدس و عسل را ميتوان نام برد. همچنین از دیگر محصولات و فرآورده های ورزقان و روستاهای آن در فصل تابستان محصول گیلاس، آلبالو و توت سفید روستا آماده عرضه به مشتریان است اما برای خرید گردوی تازه تا اواخر تابستان باید صبر کنید.
با توجه به وجود کوه و دره‌هایی که اکثر روستاها را احاطه کرده‌اند، زمینه مساعدی برای زنبورداری فراهم شده و می‌توانید عسل ناب و خوشمزه آستمال را با خود به عنوان سوغات ببرید؛ همچنین انواع محصولات لبنی به خصوص نوعی پنیر که در کوزه تهیه شده و به «پنیر کوپه» مشهور است و «کره نهره» یا سنتی را هم تهیه کنید.
باتوجه به مناطق بکری که شهرستان دارد بهترین مراتع وچمن زارها را داراست و بیشترمردم به دامداری مشغول می باشند. بنابراین بهترین لبنیات استان(کره، ماست، پنیر، خامه)  عسل، عدس، جوراب پشمی، فرش دست بافت، ودرزمان حضورعشایر جاجیم و ورنی بهترین محصولات و صنایع دستی و سوغات منطقه میباشد.

غذای محلی: آبگوشت، انواع آش از جمله آش اماج محلی، آش دوغ، آش زغال اخته ، خیتاب

گیاهان و جانوران بومی: این منطقه همان پوشش گیاهی وجانوری ارسباران را شامل میشود. ارسباران از شمال به رود مرزي ارس ، از جنوب به ارتفاعات شهرستان هاي تبريز و سراب و از شرق به مرز استان هاي اردبيل و آذربايجان شرقي و از غرب به شهرستانهاي جلفا و مرند و... محدود مي شود .منطقه ارسباران را مي توان از نظر تنوع گونه هاي درختي و درختچه اي و علفي و خشبي و همچنين از نظر تنوع جانوري به عنوان يك ذخيره گاه بي نظير اعلام كرد .
ارسباران به دليل شرايط اقليمي خاص آب و هوايي ، داراي 1072 گونه گياهي و 97 گونه چوبي گزارش شده است كه منطقه حفاظت شده با 78560 هكتار كه حدود 56 درصد اين ناحيه را شامل مي شود و جزء يكي از 9 ذخيره گاه بيوسفر ايران و تحت برنامه انسان و كره مسكون (M&B)يا اندوختگاه هاي زيست سپهر يونسكو قرار داده است .
ارسباران از نظر تنوع زيستي بسيار متنوع بوده و يگانه زيستگاه يكي از نادرترين پرندگان دنيا به نام سياه خروس است و علاوه بر اين مي توان خرس قهوه اي ، پلنگ ، سياه گوش ، گراز ، شوكا، كل و بز ، كبك دري ، كبك چيل ، قرقاول و... را مي توان نام برد .
آسمان ارسباران لبريز از نغمه پرندگاني همچون سياه خروس، قرقاول، دراج، طرلان و... است كه انگار همنوا با طبیعت شده‌اند و بیش از 100 نوع پروانه كه در این جا شناسایی شده‌اند با همه زیبایی به استقبالت مي‌آيند.
منطقه جنگلي ارسباران در گذشته نه چندان دور داراي وسعت چشم گيري بوده كه به علت قطع يكسره جنگل براي تامين ذغال وسعت زيادي از اين جنگل از بين رفته است.
گونه هاي گياهي ارسباران : بلوط اوري ، بلوط سفيد ، ممرز ، كرب ، كركو ، كيكم ، سرخدار ، بارانك ، گيلاس وحشي ، آردوج ، بنه ، تيس ، ملچ ، اوجا ، ذغال اخته ، قره غات ، ال ، پر ، ...
از جمله گونه هاي مهم  ارسباران مي توان : پر ، آردوج ، قره غات ، بلوط سفيد ، ذغال اخته ، هفت كول را نام برد .

بهترین زمان بازدید: بهار تا اوایل پاییز (بعلت کوهستانی و سردسیر بودن منطقه)

مدت زمان لازم برای بازدید از این منطقه: یک الی چهار روز
 

توصیه مردم ورزقان به مسافرینی که قصد سفر به شهرستان ورزقان را دارند:

باسرعت مطمئنه رانندگی کنند، مواردبهداشتی رارعایت نمایند و هرکجامشکلی پیش آمد با شماره های امداد تماس بگیرند، ازچادر زدن برای اسکان خودداری نمایند و در ستادهای اسکان اقامت داشته باشند، به رودخانه ها، جنگل ها و مراتع آسیب نرسانند،حدالامکان از روشن کردن آتش خودداری نمایند.

امکانات گردشگری و تسهیلات برای مسافرین: علاوه بر نمایشگاه هایی همچون نمایشگاه عکس و جاذبه های تاریخی، گردشگری، طبیعی و نمایشگاه فرآورده های مس، بانصب آلاچیق عشایر در ورودی شهر همراه با پذیرایی با انواع آش های محلی، نان برخا، سوخاری گندم و…..ازمیهمانان نوروزی استقبال خواهدشد.
نیمه اول فروردین با برنامه های متنوع و شاد محلی در بنای فرهنگی تاریخی خانه امیرارشد آبخواره  شهرستان ورزقان  به گردشگران نوروزی معرفی میشود.

مراکز و مکانهای اسکان مسافران: درکل شهرستان ۷ مکان برای اسکان مسافران درنظرگرفته شده است که ۲ محل درشهر ورزقان و ۳ محل در داخل شهر خاروانا و ۲ محل نیز در روستاهای هدف گردشگری برای مسافرین درنظرگرفته شده است.
 

تورلیدر مناسب برای این شهر: آقای سعید علیزاده مدیر تریپ یار
 

منابع:
استانداری آذربایجانشرقی
arasbaranyar.ir
aviilag.blogfa.com
anderkgan.blogfa.com
isna.ir
enekasvarzeghan.blogfa.com
garedagh.blogfa.com
eachto.org
avayehvarzeghan.ir
abdolahzadeh.ir
ensani.ir
fam-group.blogfa.com
mmderakhshan.blogfa.com
link1.blogfa.com
fa.wikipedia.org