گنبد یا گنبد کاووس یا گنبد قابوس که پیشتر جرجان خوانده میشد. جرجان (نام سابق گنبد کاووس) نام شهر و شهرستان و نیز نام سرزمینی باستانی در جنوب شرقی دریای خزر است.
کاوشهای باستانشناسی پیشینه تمدن این منطقه را ۵ تا ۶ هزار سال اعلام کردهاند. با این تمدن کهن، تاریخی پرفراز و نشیب، آثار و بقایای باستانی فراوان و با دانشمندانی نامدار و اقوامی مقتدر و نجیب، گرگان (کنبد کاووس) جایگاهی رفیع و سهمی ارزشمند در تاریخ و تمدن باشکوه ایران دارد. با ورود اسلام و در سدههای آغازین آن ایالت گرگان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود. عنصرالمعالی کیکاوس (از آخرین امیران آل زیار و نگارنده کتاب گرانقدر قابوسنامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات گرانبها در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را، همچنین، مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهادهاند.
در علم پزشکی نیز این منطقه سهم عمدهای در جهان اسلام داشته بهگونهای که دو تن از معروفترین پزشکان ایران و جهان، ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی صاحب دایرهالمعارف ذخیره خوارزمشاهی، از این سرزمین بودهاند.
شهر کنونی به سال ۱۳۰۵ هجری شمسی، در دوران سلسله پهلوی بهدستور رضاشاه بنیان نهاده شد و به سپاس از قابوس بن وشمگیر نام آن را گنبد قابوس (که اکنون به گنبد کاووس تغییر یافتهاست) نهادند. نقشه اصلی این شهر توسط کارشناسان آلمانی، مطابق با اصول شهرسازی طراحی شد و از اینرو خیابانهای متقاطعی داشته و با الگوی شطرنجی فاقد معابر تنگ و قدیمی است.
برج گنبد قابوس این میراث ماندگار ایران، یکشنبه شب (۱۹ شهریور ۱۳۹۱) در مراسمی با حضور رئیس جمهور وقت در فهرست آثار یونسکو قرار گرفت و ثبت جهانی شد.
در محل فعلی شهر گنبد کاووس، در دوران کهن، شهری به نام هیرکان وسپس گرگان «جرجان» قرار داشته که به دلیل قرار داشتن در جاده ابریشم از اهمیت بسیاری در بازرگانی برخوردار بودهاست. در دوران رضاشاه پهلوی در کنار خرابههای گرگان باستان شهری جدید، با قواعد مدرن شهرسازی بنا شد که گنبد کاووس نام گرفت. در طول دورانهای متمادی، هنگام حکمرانی سلسله آل زیار این شهر پایتخت ایران بودهاست.
گرگان قدیم بر اثر هجوم مغول و تیموریان از بین رفت و در ان شهر جدیدی بنا شد که در سال 1313 هجری شمسی گنبدکاووس نام گرفت. نقشۀ اصلی این شهر را کارشناسان آلمانی در زمان پهلوی اول مطابق اصول شهرسازی آن زمان طراحی کردند از همین رو خیابان هایش متقاطع بوده و فاقد معابر کم عرض است.
گُنبَدِ کاووس(یا گنبد قابوس) مرکز شهرستان گنبد کاووس در استان گلستان ایران است که جمعیت آن براساس سرشماری سال ۱۳۹۰، در حدود ۱۴۴٬۵۴۶ نفر بودهاست. مردم آن شامل اقوامی از ترکمن ها، ترک ها (آذری ها) ، خراسان ،سمنان ، سیستان و بلوچستان و ... می باشند. این شهر به خاطر دارا بودن یکی از بلندترین برجهای آجری دنیا با همین نام که در قرن یازدهم میلادی بنا شدهاست، معروف است. این شهر در سدهٔ اخیر مرکز ترکمنصحرا محسوب شده و دومین شهر بزرگ استان گلستان پس از گرگان مرکز استان است.
شهرستان گنبدکاووس با مساحت 2059 هکتار در بخش شرقی استان گلستان واقع شده از طرف شمال به جمهوری ترکمنستان، از طرف غرب به شهرستانهای علی آباد، آق قلا و گرگان، از طرف شرق به شهرستان های کلاله و کوهستانی و جلگه ای تشکیل شده، حد فاصل بین گرگان رود و نوار مرزی ترکمنستان که در بخش داشلی برون قرار گرفته ، مناطق استپی وسیعی را در بر دارد. این مناطق، مهمترین مراتع قشلاقی اند.
آب و هوا: آب و هوای این شهرستان در ارتفاعات آزادشهر و رامیان، معتدل و کوهستانی بوده و در شمال گرگانرود به سوی مرز ترکمنستان به آب و هوای نیمه بیابانی معتدل و نیمه خشک تبدیل می شود.میزان بارندگی آن هم از جنوب به شمال و از شرق به غرب کاهش می یابد.
اقتصاد و صنایع دستی: پایۀ اقتصادی این شهرستان کشاورزی بوده و از محصولات عمدۀ آن ،گندم ،جو، برنج بنشن، و مرکبات، پنبه و دانه های روغنی است. این شهرستان همچنین غلات تولیدی را به تهران و شهرهای بزرگ دیگر صادر میکند. این شهرستان دارای باغهای زیتون فراوان است. دامداری نیز در آن رواج دارد.
از صنایع دستی هم قالی، قالیچه و قارچین شهرستان گنبد به ویژه فرش های سرخ رنگ و مرغوب ترکمن که مظهر پایداری این قوم است، دارای شهرتند، پرورش اسب هم در منطقه رایج بوده و اسب ترکمن از معروفیت جهانی برخوردار است. همچنین کارخانه هایی مانند آرد، روغن، پنبه پاک کنی، کنسرو، کمپوت، نئوپان و .. در این شهرستان فعالند.
وجه تسمیه: درباره نامگذاری این شهر باید گفت که نام آن از قابوس ابن وشمگیر گرفته شده است. قابوس یکی از حاکمان ال زیار بود مرکز حکومتش را در شهر جرجان قدیم یعنی همین گنبدکاووس فعلی قرار داد.
مشاهیر: ازجمله علما ودانشمندانی که دراین جا بودندمیتوان به شاعر بزرگ ترکمن مختومقلی فراغی و شیخ فخرالدین اسعد گرگانی (سراینده ویس ورامین) وابوعلی سینا دانشمند وفیلسوف وپزشک حاذق ایرانی که مدتهادر آنجا ماندو طبابت کرد حکیم جرجانی بود دولت مردان کارامد چون امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن سکندربن وشمگیر باکتاب معروف قابوس نامه که برای فرزندش گیلان شاه نگاشت.
جاذبه های گردشگری
از اثار قدیمی شهر گنبدکاووس ، بلندترین بنای آجری جهان بنام برج قابوس و امامزاده یحیی ابن زیدو خرابه های جرجان قدیم است. شهر تاريخي جرجان يكي از شهرهاي بزرگ جهان اسلام بوده است كه با شهرهايي همچون ري، مرو و جندي شاپور برابري مي كند. اين شهر معماري و شهرسازي بسيار پيشرفته اي داشته كه با كاوش هاي انجام گرفته، معلوم شد كه بيش از ۱۰۰۰ سال قبل داراي فاضلاب شهري، خيابانهايي با سنگفرش هاي منقش آجري و سيستم آبرساني به خانه ها بوده كه از طرح شهرسازي و وجود نقشه براي ساخت آن خبر مي دهد. تالاب های آلاگل ، اجی گل و آلما گل در بخش داشلی برون که زیستگاه پرندگان مهاجر و کنار آبی است از جذابیت های طبیعی منطقه می باشد. از دیگر دیدنی های شهر گنبدکاووس، مجموعه سوارکاری و برگزاری مسابقات اسبدوانی و کورس پاییزه و بهاره است. درگنبدکاووس یک مجموعه مجتمع سوارکاری وجود دارد. این مجموعه در زمان احداث، به عنوان زیباترین مجموعه سوارکاری خاور میانه شناخته میشد. مسابقات اسبدوانی کورس بهاره و پاییزه ایران درآن انجام میگردد که شرکت کنندههای زیادی از سراسر ایران و کشورهای دیگر به این شهر میآیند.
برج قابوس
این بنای معروف که یکی از بلندترین آثار تاریخی جهان بشمار میآید بر فراز تپه خاکی که قریب 15 متر از سطح زمین بلند تر است قرار دارد این بنا در سال (397 ه. ق. و 375 ه. خ) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده، بنا گردیده است. پروفسور آرتور اوفام پوپ در مورد این بنا چنین نوشته است: در زیر سمت شرق کوههای البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر میباشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگندهای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با اب مشخصات سازه گنبد قابوس شامل 2 قسمت است: * 1-پی یا پای بست بنا و بدنه * 2-گنبد مخروطی پی سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود 15 متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوشهای پیاپی کاوشگران که در پی گنج بودهاند آثاری از کف آن بر جای نمانده است. بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای 15 ترک (دندانه نود درجه) میباشد (همانند ستاره ده پر) این ترکها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه مییابد و میان این ترکها با کوههای آجری پر شده است. به جز در ورودی) راس این ترکها به اندازه یک مترو سی چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند. قطر داخلی گنبد به طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده ترکها بطول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس ترکها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر میباشد ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع 37 متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل میکند. این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله دار کفشکی ساخته شده است دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجر معمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی 18 متر است در بدنه شرقی روزنهای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است. در ضلع جنوبی آن یک ورودی میباشد که 5/1 متر عرض و 55/5 متر ارتفاع دارد. در درون طاق هلالی سر در آن، مقرنسی است که به نظر میرسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونههای مقرنس سازی در بناهای اسلامی میباشد که بتدریج تکمیل شده است دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته است: بالای در، داخل هلال مدخل گیلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی میباشد و این یکی از نمونههای تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است در ردیف کتیبه کوفی بصورت کمر بند وار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در 8 متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند نوع نوشته کوفی کتیبهها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند. بر جسته و خوانا میباشد و حاشیه دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر. مصالح بكار رفته در اين بنا ملات ساروج و آجر است اين بنا تماماً از آجرهاي پخته قرمز ساخته شده است آجرهاي سخت اين بنا بدليل عوامل جوي بمرور به رنگ برنزي در آمده است در نحوة اجراي اين ساختمان بدليل نبودن امكانات و تكنولوژي پيشرفته به جاي چوب بست از كوبه و متراكم كردن خاك به دور نما بصورت مارپيچ و پله اي تا انتهاي آن استفاده شده است كه بعد از اتمام بنا خاكها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده اند.
شيوه معماري بنا : اين بنا يكي از اولين ساختمانهايي است كه مرز بين شيوة معماري خراساني و رازي محسوب مي شوند و در واقع مربوط به اوائل دورة شيوة معماري رازي است ساختمان اين بنا تماماً از آجر و ملات ساروج ساخته شده است . يكي از بارزترين ويژگيهاي شيوة معماري رازي استفاده از آجر با بهترين كيفيت ممكن است .
متن کتیبههای سازه چنین است:
بسم الله الرحمن الرحیم
هذ القصر العالی
الامیر شمس المعالی
الامیر ابن الامیر
قابوس ابن وشمگیر
امر به نبائه فی حیاتی
سنه سبع و خمسین و ثلثماته قمریه
و سنه خمس و سبعین و ثلثماته
به نام خداوند بخشنده مهربان
این است کاخ باشکوه
امیر شمس معالی
امیر پسر امیر
قابوس فرزند وُشمگیر
فرمان داد به ساخت آن در زندگی خویش
سال سیصد و نود و هفت قمری
و سال سیصد و هفتاد و پنج (خورشیدی)
موقعیت مکانی:
شهر گنبدکاووس در شرق استان گلستان بافاصله 98 کیلومتر از مرکز استان و 500 کیلومتر از پایتخت قرارداشته ودر مسیر زائران حضرت امام رضا(ع) با فاصله 480 کیلومتر از مشهد مقدس قرار گرفته است.
منابع:
شهرداری گنبدکاووس
fa.wikipedia.org
بیشتر