نام: گرگان
نام قدیمی: ورکان، ورکانه، وهرکانه، هیرکانیا (به یونانی)، جرجان، استرآباد، گرگان
استان: گلستان
تاریخچه: استرآباد، نام شهری تاریخی است که در منطقه‌ای که اینک شهر گرگان قرار دارد واقع بوده است. از این شهر امروزه تنها تپه‌ای تاریخی درون شهر گرگان، به نام قلعه خندان که احتمالاً ارگ استرآباد در حدود ۳۰۰۰ سال پیش بوده باقی مانده و باقی قسمت های شهر در اثر سیلاب های مکرر و توسعهٔ گرگان در طول تاریخ به کلی از میان رفته است. تصویری که از یک سیاحتگر از این منطقه در حدود سال های ۳۳۵ هجری قمری باقی مانده است، نشانگر آن است که استرآباد و گرگان دو شهر کاملاً مجزا بوده اند. گرگان از مهمترین منطقه‌ها در زمینه پژوهش ها و کاوش های باستان‌شناسی است. در کتاب مقدس وندیداد اوستا گرگان به عنوان نهمین سرزمین مقدس که اهورامزدا آفریده، ذکر شده است. البته در این نوشتار منظور از نام گرگان همان شهر تاریخی و باستانی جرجان مخروبه است که در نزدیکی گنبدکاووس قرار دارد. آثار بدست آمده از تورنگ تپه (۱۹ کیلومتری شرق گرگان فعلی) و شاه تپه (۱۶ کیلومتری غرب گرگان فعلی) نشان از حضور و توقف انسان در حدود ۵۰۰۰ سال قبل و در دوره نوسنگی دارد. گرگان طی دوره های تاریخی بیشتر به عنوان شهرستانی در ایالت پارت به‌شمار می آمد و گاه بخشی از تبرستان شمرده می شد. در دورهٔ ساسانیان دیوار تدافعی بزرگی در این منطقه به نام دیوار بزرگ گرگان ساخته شد که توسط باستان شناسان انگلیسی به مار سرخ شهرت یافته است. شهر گرگان کهن (در نزدیکی گنبد کاووس امروزی) در زمان حملهٔ مغول ویران شد و مرکز منطقهٔ گرگان به شهر استرآباد منتقل شد. گرگان کنونی تا سال ۱۳۱۶ اَستَرآباد یا «استرآباد» نام داشت. آقا محمدخان قاجار در این شهر زاده شد. حتی خانهٔ تولد وی و اولین مکان حکومتی و دولتی وی هنوز موجود است. دیوار باروی شهر را نادرشاه افشار ویران کرد و آقا محمد خان بعداً آن را بازسازی نمود. در دوران میرزا تقی خان امیرکبیر، شهر بازسازی شد. در زمان رضا شاه پهلوی نام کهن گرگان را برای شهر استرآباد برگزیدند. در ۱۷ فروردین ۱۳۲۳ شهر گرگان گرفتار زمین لرزه شدید شد و بیشتر بناهای آن شکست برداشت. از بناهای شهر قدیم گرگان بنای امامزاده نور واقع در کوی بازار نعلبندان و بنای مسجد گلشن در کوی درب نو و چند تکیه در نقاط مختلف شهر باقی مانده است. بافت تاریخی این شهر در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید که محدودهٔ آن منطبق بر محدودهٔ قاجاری شهر استرآباد است
تقسیمات کشوری: بر اساس تقسیمات کشوری سال 89 از دو بخش مرکزی و بهاران و سه شهر گرگان، سرخنکلاته و جلین، پنج دهستان و 98 روستا تشکیل شده است.
موقعیت جغرافیایی: شهر گرگان در بخش جنوبی استان گلستان واقع شده است این شهرستان از شمال به شهرستانهای آق قلا و ترکمن و از جنوب به استان سمنان و از شرق به شهرستان علی آباد و از غرب به شهرستان کردکوی محدود میشود.
آب و هوا: اقلیم منطقه بسیار گوناگون و متنوع است.از نظر ویژگیهای طبیعی، این شهرستان دارای سه ناحیه ای جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی میباشد. نقاط جنوبی این شهرستان اقلیم کوهستانی و نواحی شمالی اقلیم نیمه مرطوب دارند. این شهر در کل آب و هوای معتدل دارد ولی تابستان های آن نسبتاً گرم و شرجی است.
مساحت: 8 /1615 کیلو متر مربع
ارتفاع از سطح دریا: ۱۵۵ متر
کوههای اطراف: از بلندترین ارتفاعات گرگان می توان به قله شاهوار با ۳۹۹۵ متر، گاوکشان ۳۸۸۷ متر، پیرگرد کوه با ۳۲۰۴ متر، تل انبار ۳۰۳۳ متر، زبله ۲۶۰۰ متر، قل بلاغ با ۲۴۴۸ متر و سردانسر با ۲۲۰۰ متر اشاره کرد.
وضعیت اقتصادی: غالب فعالیت در مناطق روستایی شهرستان مربوط به فعالیت های کشاورزی میباشد و بیشتر از 80% مردم در روستاها بطور مستقیم و یا غیر مستقیم به فعالیت های کشاورزی مشغولند.
محصولات کشاورزی: گندم، سویا، محصولات باغی
فرهنگ و ادب و هنر: با ورود اسلام و در سده های آغازین آن، ایالت طبرستان جایگاه ارزشمندی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشت. شهرهای جرجان و استرآباد از این ایالت مهد دانشمندان بزرگ آن دوران بود. عنصرالمعالی کیکاوس (از واپسین امیران آل زیار و نگارندهٔ کتاب قابوس نامه) و عبدالقاهر جرجانی (صاحب تألیفات در صرف و نحو و معانی و بیان عربی) در تحول ادبیات فارسی و عربی نقش مهمی داشتند. قابوسنامه را مجموعه تمدن اسلام پیش از مغول نام نهاده‌اند. در دانش پزشکی نیز این منطقه سهم عمده‌ای در جهان اسلام داشته است. ابوسهل مسیحی و سیداسماعیل (حکیم) جرجانی (نویسنده دائرةالمعارف ذخیرهٔ خوارزمشاهی) از این سرزمین بوده اند. میرداماد و میرفندرسکی نیز از این منطقه برخاسته اند. نخستین چاپخانهٔ سربی در گرگان در ۱۳۰۷ تأسیس شد. نخستین کتابخانه های این منطقه متعلق به سدهٔ ۱۱ قمری است. امروزه این شهر از نظر فرهنگی دارای اقوام و آداب و رسوم مختلف است. در حال حاضر گرگانی ها، سادات استرآبادی، مازنی ها، بلوچ ها، سیستانی ها، آذری ها، شماری از ترکمن ها، گروه کوچکی از مهاجرین قزاق و مهاجرانی از دیگر استان های کشور همچون سمنان و خراسان از مردمان ساکن این شهر هستند.
جمعیت: ۳۲۹٬۵۳۶ نفر (سال ۱۳۹۰)
زبان محلی: مردم شهرستان گرگان به لهجه فارسی تکلم میکنند و لهجه های گرگانی، سیستانی و مازندرانی و ترکمنی نیز رایج میباشد. اکثریت جمعیت شهر گرگان مردم پارسی زبان هستند. دانشنامه ایرانیکا گویش گرگانی را همان زبان مازندرانی یا گویشی بسیار نزدیک به آن می داند. لغت نامه دهخدا نیز گویش قدیم گرگانی را نزدیک به زبان مازندرانی و گویش های سمنانی دانسته است. زبان مازندرانی خود نیز از دیدگاه تاریخی به همراه چند زبان دیگر ، گویشی وابسته به زبان پارتی (زبان پهلوی اشکانی) می باشد. در سدهٔ دهم میلادی که منطقه گرگان از مراکز بازرگانی و فرهنگی منطقه شد نفوذ زبان فارسی به ویژه از سوی خراسان در گرگان افزایش یافت و در همین سده در شهر گرگان (نزدیک گنبد کاووس امروزی) زبان پارسی جای زبان گرگانی را گرفت. استرآباد زبان گرگانی را حفظ کرد تا اینکه در دورهٔ بین سده های ۱۵ تا پیش از آغاز سدهٔ ۱۹ میلادی این زبان در این منطقه به طور کل منقرض شد و جای خود را در استرآباد و پیرامون نیز به فارسی و در بخشی از گنبد کاووس و ترکمن صحرا به ترکمنی داد. این گویش پارتی بومی گرگان و خراسان هنوز در مناطقی از شمال خراسان چون سنخواست، راز، گیفان، و شوقان رایج است.
معماری: بافت تاریخی گرگان، با مساحتی بالغ بر ۱۵۰ هکتار سومین بافت با ارزش و دارای سبک معماری پس از یزد واصفهان است و وسیع ترین بافت تاریخی شمال ایران است. بافت قدیم گرگان متشکل از پنج دروازه بوده که این دروازه‌ها محل تقاطع راه های مختلف بوده اند. پنج دروازهٔ شهر عبارت بودند از دروازهٔ شرقی بطرف بسطام و خراسان، دروازه فوجرد یا سبزه مشهد که به طرف گرگان قدیم می‌رفته است، دروازهٔ جنوبی بنام چهل دختران که بطرف کوهستان می رفته و دروازه مازندران و دروازه دنکوان. بافت قدیم گرگان را مجموعه‌ای از محلات مسکونی و مراکز محلات تشکیل می دهد. سیر تحول آنچه که در حال حاضر بافت گرگان نامیده می شود، حاکی از تجمع اولیهٔ سه محلهٔ اصلی سبزه مشهد، میدان و نعلبندان می باشد که بتدریج و تا به امروز در جهت های مختلف بخصوص شرق و جنوب شرقی گسترش یافته اند. در هر سمت شهر محلهٔ شرقی کنار دروازه خراسان بوده است که هر سه محله با راه اصلی بهم متصل می شوند. بازار اصلی در محلهٔ شرقی بر مرکزیت آن محل می‌افزوده است . شکل گیری و تجمع فضاهای مسکونی در بافت قدیم گرگان تحت عنوان یک محله با نام مشخص بیانگر علل و عواملی می باشد. بعضی از این محله ها در روند تجمع افراد یک صنف شکل گرفته اند مانند محلهٔ نعلبندان و یا دباغان، بخش دیگری از محله ها بخاطر همجواری با عناصر و فضاهای خاص نام آن را به خود گرفته‌اند مانند محله میدان یا سرچشمه. هر کدام از محله های نامبردهٔ بالا علاوه بر بازار و بازارچه دارای مسجد یا تکیه، حمام، مدرسه و آب انبار اختصاصی نیز بوده اند که کم و بیش تا امروز شکل خود را حفظ کرده اند.
خیابان ها٬ میدان ها و محلات قدیمی: شهر گرگان (استرآباد) در دوران قاجار ۶ محلهٔ بزرگ به نام های سرپیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعلبندان، سبزه مشهد و میدان داشت که دارای چندین محله فرعی مثل پاسرو، میرکریم، دوشنبه‌ای، شیرکش، باغشاه، دباغان، شاهزاده قاسم و... بوده اند. این ۶ محله و محلات فرعی هنوز هم به همین نامها وجود دارند و بیشتر مسجدها و تمام تکیه‌های قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر نیز در همین محلات قرار دارند که امروز بافت قدیم و معماری سنتی و تاریخی این شهر و بخش عمده‌ای از میراث فرهنگی این دیار را تشکیل می دهند، همچنین قزاق محله که محل سکونت قزاق هاست جزو محله های قدیمی گرگان به‌شمار می آید. هر کدام از محله های نامبردهٔ بالا علاوه بر بازار و بازارچه دارای مسجد یا تکیه، حمام، مدرسه و آب انبار اختصاصی نیز بوده اند که کم و بیش تا امروز شکل خود را حفظ کرده اند.
جاذبه های گردشگری: مهمترین آثار تاریخی و مذهب این شهرستان مسجد جامع گرگان، امامزاده نور، امامزاده بی بی حور، کاخ اختصاصی دوره قاجاریه، تپه های تورنگ تپه، مدرسع عمادیه، خانه تقوی هزار پیچ، کاروانسرای قزلق، کاروانسرای گرگان، آب انبار گرگان جدید و درب نو و کنسولگری روسیه میباشد. عمده ترین جاذبه های گردشگری ( اکوتوریست ) شهرستان عبارتند از پارک جنگلی نهارخوران، النگ دره، قرق، ضصت کلا، گرمابدشت، سد نومل، آببندان روستای محمدآباد، بازار تعل بندان، آبشار زیارت، آبگرم زیارت و منطقه حفاظت شده جهان نما و روستاهای چهارباغ و شاهکوه میباشد.
آداب و رسوم: مراسم قاشق زنی و فالگوش ایستادن در شب چهارشنبه سوری، غذاهای شب عید که خوردن چلوسبزی با ماهی و رشته چلو به عنوان شام قبل از تحویل سال و نیز ناهار اولین روز عید از سنت های گرگانیان می باشد. فلسفه خوردن رشته چلو، دراز شدن عمر اعضای خانواده همچون رشته است. بماند اینکه اعتقاد بر این بوده که خوردن هفت دانه از برنج ریخته شده بر روی سفره ناهار عید، باعث پُر سویی چشمان میشود. کاسه همساده کردن نیز از آداب دیگر این دیار بود و زنان گرگانی با پیچیدن بوی غذای در حال پخت در خانه های مجاور، بخشی از غذا را در به همسایگان تقدیم می کردند. از آداب دیگر این شهر این است که در ماه رمضان مردان گرگانی در گذشته بعد از افطار در حمام های عمومي شهر به بازی هایی همچون " درنا بازی " ، " شاه وزیر " و ... می پرداختند و نوجوانان نیز با بازی هایی همچون " تپه بازی " وقت را سپری می کردند. همچنین خوردن جگر در ساعات بعد از افطار یکی از رسوم ویژه گرگانی ها است. حضور زنان در مسجد امام حسن عسگری محله سبزه مشهد که بنا به روایات قدمگاه امام حسن عسگری است از دیگر رسوم این ایام است. در شب دهم محرم نیز مراسم خاصي تحت عنوان "پامنبري" در محلات قديمي گرگان برگزار مي شود. در اين مراسم در منازل قديمي منبرهاي خاصي برپا است و هر فردي كه نذري دارد، در اين منازل شمع روشن مي كند. برخي افراد كه نذرهاي بيشتري دارند، چهل شمع نذر مي كنند كه از اولين منبر تا منبر چهلم با هيچكس حرف نمي زنند. در اين منازل كه منبر گذاشته شده است، از ميهمان با برنج و شربت نيز پذيرايي مي شود و افرادي كه چهل شمع نذر كرده اند، لب به غذا نمي زنند. نذری نون و ماست نیز در روزهای پنج شنبه در میدان ابولفضل (میدان عباسعلی) برگزار میشود.
سوغاتی: شیرینی های سنتی گرگان مانند سرغلبیلی ، پادرازی ، نون زنجیفیلی ، نون خرمایی و حلوااماج، صنایع دستی و...
غذای محلی: مرغانه تچین، خورش ساک، ماش پتی خارش، کئی ترشک، چکدرمه، باسترمه، بروک، انواع نان محلی، بولامه، باسترمه، هلی آش و...
صنایع دستی: صنایع دستی شهرستان شامل انواع قالی، قالیچه، پشتی، چادر شب بافی، جاجیم باقی، سوزن دوزی، سفالگری، گلیم بافی، نمد بافی، معرق، نقاشی مینیاتور و... میباشد.
پیش شماره و شماره اداره گردشگری: 32266644 017
بهترین زمان بازدید: بهار و تابستان
مسیر پیشنهادی: از زیباترین مسیرهای کوهستانی میتوان به مسیر سردانسر روستای زیارت به جهان نما اشاره کرد که در این میان می بایست از مسیرهای زیارت؛ سردانسر، قل بلاغ، مازوکش، ترکه میدان، النگ، چلستان، دورویه و او دره و سعد اباد محله در چهان نما گذشت که مناظر بسیار دیدنی نیز در دشت جهان نما وجود داردکه در هر نوع آب وهوا و در هر فصل دیدنی است.
منابع
فرمانداری گرگان
میراث فرهنگی استان گلستان
fa.wikipedia.org
hasti2009.blogfa.com
cloob.com
neia.blogfa.com
goliran.blogfa.com
