داستان جاده ابریشم ، فراز و فرودهای بیش از یک هزاره تمدن بشر
جاده ابریشم برای ما ایرانی‌ها نامی آشناست. جاده‌ای که بخش بزرگی از تاریخ تمدن کشورمان به آن پیوند خورده. مسیری که مدت‌ها محل تردد، تجارت و تبادل فرهنگ ما با نقاط مختلف دنیا، از شرق چین گرفته تا غرب ترکیه، محسوب می‌شد. این جاده، تاریخی منحصر به فرد دارد. با این که این مسیر پر پیچ و خم 1500 سال از عمر بشر را به چشمش دیده، ولی حالا جز یک خط پر پیچ بر روی نقشه و خرابه‌هایی در واقعیت، چیز دیگری از آن باقی نمانده است. با تریپ یار همراه باشید تا به تاریخ پر فراز و نشیب به یکی از مهم‌ترین و اثر گذار ترین جاده‌های تاریخ بشر نگاهی مختصر بیندازیم.

شناسنامه جاده ابریشم، جاده ابریشم کجاست؟

نقشه مسیرهای زمینی و دریای جاده ابریشم

جاده ابریشم از نظر قدمت، بیشترین عمر را در میان تمام مسیرهای ایجاد در طول تاریخ بشر دارد. بااینکه این جاده برای تجارت کالاهای مختلف استفاده می‌شده، ولی شهرت عمده آن مربوط به تبادل پارچه و ابریشمی بوده که از شرق آسیا به خاور میانه و از آن جا به اروپا صادر می‌شده است.

جاده ابریشم، خشن و با جدی
جاده ابریشم بسیار طولانی بوده است. درست مثل جاده‌های امروزی، جاده ابریشم هم در واقع از چندین جاده تشکیل می‌شده که به یکدیگر متصل شده و تا این مسیر تاریخی پا به عرصه وجود بگذارد. 
کاروان‌ها در طولانی‌ترین حالت باید 6400 کیلومتر حرکت می‌کردند تا از ابتدا به انتهای جاده برسند. البته مشخص است که سفری با این مسافت، یک سره انجام نمی‌شده است. از آن جا که سفر در جاده ابریشم ممکن بود تا 2 سال هم طول بکشد، در عمل حرکت در مسیر به چند مرحله تقسیم می‌شد.
به غیر از مسافت زیاد، عوامل دیگری هم به طولانی‌تر شدن سفر کمک می‌کردند. مثلاً بخشی از طول مسیر به علت دور زدن برخی از نواحی صعب‌العبور مثل صحرای گوبی در مغولستان و صحرای تاکلاماکان، افزایش پیدا کرده بود. علاوه بر طول مسیر و لزوم دور زدن بسیاری از مسیرهای صعب‌العبور، سرعت پایین حرکت کاروان هم نقش زیادی در طولانی‌تر شدن این سفر طاقت فرسا بازی می‌کرد. شرایط جوی و محیطی خشن و نامناسب، تأمین امنیت و مسائل مالی و اقتصادی، همگی باعث می‌شد که تاجرها عمدتاً به شکل کاروان در این مسیر حرکت کنند. کاروان‌هایی که معمولاً پر تعداد، کند و آهسته بودند و حرکت از یک شهر یا آبادی تا محل بعدی زمان زیادی لازم داشته است. 

جاده ابریشم شاهد ده‌ها نسل تردد و تبادل فرهنگ بوده

به‌طور کلی تصور می‌شود که استفاده از جاده ابریشم در حوالی سال‌های 139 پیش از میلادی، یعنی زمانی که امپراتوری چین بالاخره تحت سلطه خاندان هان به یکپارچگی رسید، آغاز شده است. هر چند که بعضی گمانه زنی‌ها تخمین می‌زنند که حتی 1000 سال پیش‌تر از آن هم به طرق مختلف این جاده در خدمت بشریت بوده است. 
شهر چانگان اولین شهر در مسیر جاده ابریشم بود که پس از عبور از آسیایی میانه، خاور میانه و عبور از شهرهای تجاری مثل سمرقند و کاشغر،  وارد ترکیه، و در انطاکیه یا استانبول به انتهای خودش می‌رسید. 
البته طی کردن تمام این مسیر طولانی چندان رایج نبوده است. همان طور که گفتیم این مسیر در واقع زنجیره‌ای از مسیرهای تجاری بوده و در بیشتر مواقع کاروان‌ها به‌جای طی کردن کل مسیر،  فقط از یک شهر به شهر دیگر در رفت و برگشت بودند.
کالاهای مختلفی در این مسیر تجارت می‌شد. علاوه بر ابریشم، کالاهای باارزش دیگر مثل طلا، سنگ‌های قیمتی مثل یشم، چای و ادویه‌های مختلف هم از کالاهای محبوب برای تجارت در آن زمان بودند. با نگاه دقیق‌تر متوجه می‌شوید که بیشتر کالاهای تجاری مورد استفاده در این مسیر، کالاهای گران قیمت بودند، که این دو دلیل اصلی دارد. اول طولانی و سخت بودن مسیر و محدود بودن ظرفیت حمل بار بود که باعث می‌شد فقط کالاهای بسیار باارزش و کم حجم تبادل شوند. و دوم مشکل تأمین امنیت مسیر.
در کنار تبادل کالا و تجارت، جاده ابریشم محل تلاقی ایدئولوژی‌ها، مذاهب، فرهنگ‌ها و سنت‌های متفاوت هم بود. وجود این مسیر باعث می‌شده که مردم نقاط مختلف کره زمین، از شرق تا غرب باهم در تعامل باشند. 

مسیر تجارت دریایی

در کنار شکل گیری مسیرهای زمینی، مسیرهای دریایی هم برای تجارت بین ملل مختلف به‌تدریج ایجاد شدند. سرآغاز استفاده از مسیرهای آبی، باز شدن مسیر دریایی بین هند و مصر بود. مسیری که در واقع مدیترانه را به اقیانوس هند متصل می‌کرد. این مسیر آبی در طول دوران امپراتوری روم و بین سال‌های 1 تا 6 میلادی باز شد.
با استفاده از این مسیر آبی، کشتی‌ها می‌توانستند به‌سادگی و با کمک بادهای موسمی تابستانی، از هند به دریای سرخ بروند. به این شکل کشتی‌ها در هند بارگیری شده و در شهر برنیس در مصر تخلیه می‌شدند. بعد کالاها به‌صورت زمینی و توسط شترها تا رودخانه نیل حمل شده و در نهایت از طریق رودخانه و به کمک قایق‌ها به اسکندریه منتقل می‌شدند. این شهر در واقع نقطه تبادل و تجارت با امپراتوری روم محسوب می‌شده است. 
رونق مسیرهای تجاری و بزرگ‌ترین فاجعه انسانی

مسیرهای تجاری باوجود تمام مزایایی که داشتند، افراد زیادی را هم به کام مرگ کشاندند. این مسیرها علاوه بر انتقال کالا، روش خوبی برای جا به ‌جا شدن بیماری‌های هم بودند. با استفاده از همین مسیرها بود که اولین بیماری با شیوع جهانی در تاریخ بشریت اتفاق افتاد. یعنی طاعون جاستینیان (Justinian).
این طاعون فراگیر در سال 541 میلادی جهان را فراگرفت. گفته می‌شود بیماری از آسیای شرقی نشاءت گرفته و از طریق کانال‌های تجاری به مدیترانه منتقل شده است. این مرگ بار ترین و عظیم‌ترین فاجعه‌ای بوده که تا کنون بشریت به خود دیده. جاستینیان جان بیش از 100 میلیون نفر در جان را گرفت. هولناک‌ترین آمار مرگ و میر بشر در تمام ادوار!

اوج، افول و مرگ جاده ابریشم
در قرن 9 ام، مسیرهای تجاری دریایی که توسط عرب‌ها کنترل می‌شد، رونق بیشتری پیدا کرد و عملاً باعث شد اهمیت جاده ابریشم تا حد زیادی کاهش پیدا کند. علت این تغییر خیلی ساده بود. حمل و نقل از طریق آب بسیار ساده‌تر بود و مقدار بار بسیار بیشتری هم نسبت به حمل و نقل‌های زمینی قابل جا به‌جایی بود. اصلی‌ترین مسیر تردد دریایی از گوانگژو چین آغاز می‌شد و با عبور از جنوب شرقی آسیا، اقیانوس هند و دریای سرخ به اسکندریه می‌رسید. بخش بزرگی از کالاهایی که در این مسیر منتقل می‌شدند از «جزایر ادویه» که امروزه آن را به نام اندونزی می‌شناسیم، تأمین می‌شدند. همان طور که از نامش هم مشخص است، بیشتر کالاهایی که از اندونزی کنونی به سمت غرب منتقل می‌شدند ادویه بودند. مثل جوز هندی، پوست جوز هندی، میخک و ... . 
جاده ابریشم در طول امپراتوری مغولستان در قرن 13 میلادی به اوج خود رسید. در این زمان چین و آسیای میانه توسط خان‌های مغول اداره می‌شدند. باوجود خشونت و بی‌رحمی، حاکمان مغول به تبادل و تجارت در این مسیر اهمیت زیادی می‌دادند چون خودشان هم در بخشی از مسیر جاده ابریشم قرار داشتند. 
هم زمان با این تغییر و تحولات، چین توانست رابطه بهتری با اروپایی‌ها برقرار کند که این تغییر رویکرد را مدیون سفرهای مارکو پولو در قرن 12 میلادی است. از طرف دیگر در همین زمان بود که تجارت اسلامی در منطقه خاور میانه گسترش پیدا کرد که همراه با قوانین مذهبی و اسلامی بود. 
در نهایتاً مرگ کامل جاده ابریشم با پیشرفت اروپایی‌ها در دریانوردی در قرن 15 اتفاق افتاد. در قرون وسطا دو شهر ونیز و جنوا در ایتالیا، مراکز اصلی تجاری اروپا و مدیترانه محسوب می‌شدند که تجارت زیادی با استانبول، اسکندریه و انطاکیه داشتند. با به انتها رسیدن قرون وسطا در اروپا، قدرت‌های اروپایی پیشرفت زیادی در دریانوردی کردند و توانستند نهایتاً کنترل مسیرهای تجاری پر سود که پیش از این توسط عرب‌ها اداره می‌شد را به دست بگیرند. باوجود کشتی‌های پیشرفته‌تر و قابلیت حمل و نقل بالا از طریق دریا، عملاً عمر جاده ابریشم در قرن 16 به اتمام رسید و به‌تدریج به فراموشی سپرده شد. 

منبع:

ترجمه شده توسط گروه مترجمین تریپ یار

transportgeography.org
 

تصاویر:

coindesk.com

blockonomi.com

historyhit.com