مسجد امیر چخماق یزد

متن کامل: مسجد امیر چخماق یزد

مسجد امیر چقماق که در تاریخ‌ های یزد به نام مسجد جامع نو یا مسجد دهوک نیز خوانده شده ‌است در دوره تیموری به همت امیرجلال‌ الدین چقماق شامی حاکم یزد از امراء و سرداران و مقرب درگاه شاهرخ و همسرش ستی فاطمه خاتون احداث شده‌ است. ساخت این مسجد در سال ۸۴۱ هـ. ق به پایان رسید. مسجد امیرچخماق از حیث زیبایی، وسعت، اهمیت و اعتبار بعد از مسجد جامع یزد قرار دارد.

تاریخچه
میدان امیر چخماق اثری است مربوط به قرن نهم که توسط امیر جلال الدین چخماق ساخته شده است. او که از سرداران حکومت تیموری بود، با همکاری همسر خود مجموعه امیر چخماق را برای آبادانی یزد بنا کرد. مهم ترین بنای این مجموعه مسجد جامع نو است که در جلوی آن، میدانگاهی بزرگ ایجاد شده است. کمی بعد تر میدان و مسجد را امیر چخماق نامیدند. در دوره صفوی و در زمان شاه عباس تغییرات زیادی برای بازسازی این مجموعه صورت پذیرفت که مهم ترین آن ساخت چهار سوقی بر روی کاروانسرا بود. همچنین در قرن سیزدهم میدان جلوی مسجد و سردر بازار تبدیل به حسینیه شد که احتمالا کاربری امروز حسینیه را نداشته است. در دوره صفویه و در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار هم بخشی هایی به شبستان مسجد افزوده و قسمت هایی نیز توسط حاجی حسین عطار مرمت گردید. اين مسجد قبلا در خارج از شهر قرار داشت و حتی در دوران سلطنت محمد شاه قاجار که حصار شهر تا آن زمان باقی بود، مسجد خارج از شهر بوده است. در زمان حکومت پهلوی این میدان کوچک و مسجد و حسینیه باهم ادغام شدند. امروزه و پس از سال های بسیار طولانی این میدان همچنان پابرجاست و به عنوان میراثی چشم نواز مورد توجه گردشگران قرار گرفته است.

ویژگیهای معماری
این مسجد دارای ایوان و سردر رفیع است که پیشخوان زیبای آن از شهرت بسزایی برخوردار است. ورودیهای مسجد با‌ دو جهت شرقی و شمالی به ایوان بلند ختم می گردد. در جلوی قسمت شرقی،‌ کتیبه‌ باشکوهی است که به لحاظ هنرخطاطی اهمیت بسزایی دارد و تاریخ ساخت مسجد در آن آمده است.

مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است که در قسمت تابستانی آن بادگیر بسیار زیبایی واقع شده است. در‌ دو طرف شبستان مسجد طاق نماهایی شبیه مسجد سرپلک وجود دارد، که قسمت عقب آن ‌به دو ‌راهرو‌ در طرفین منتهی می ‌شود. نور داخل شبستان توسط‌ چهار پنجره در سقف ورودی ‌و دو‌‌ راهروی‌ طرفین آن ‌تأمین می‌ گردد. بدنۀ‌ دیوارها‌ از‌ گچ ‌سفید و ‌نمای ‌ایوان‌ از‌ کاشی و آجرهای لعابدار به رنگ لاجوردی و سبز پوشیده شده است. شبستانهای زمستانی مسجد در دو سوی دالان ورودی قرار دارد که نور آن با سنگ مرمر تأمین می شود. محراب مسجد سنگ مرمر زیبایی دارد که پیرامون آن را کاشیهای معرق تزئین کرده و آیاتی از قرآن مجید بر روی سنگ نقش بسته است. با توجه به اینکه کاشی‌ های شش ضلعی ‌آبی رنگ زینت بخش ازاره شبستان گردیده، محراب نیز بوسیله کاشی های معرق لاجوردی،‌ طلائی و ‌سفید پوشیده شده است. همچنین مسجد مؤذنه مستطیل شکل آجری دارد که بر و‌رودی ضلع شرقی مسجد مشرف است.

بخشی از سردر ایوان مزیّن به کاشی معرّق است و کتیبه هایی در کاشیهای معّرق از سمت راست به چپ وجود دارد که مضمون آن به شرح ذیل است: بین گل مربعی بر بالای راهرو و دست راست کلمه "الله" به خطّ کوفی، داخل آن نیز با همین خط (دوطرف مقابل هم) سوره‌ فاتحه و بر بالای کلمه مذکور در یک خط مستقیم "اعوذبالله من الشیطان الرجیم" و "بسم الله الرحمن الرحیم" نوشته شده است. مقابل کتیبه مذکور در فوق، کلمه "محمد" به خطّ کوفی قراردارد. گنبد مسجد خمیده و ترکدار است با کاشی سبز رنگ کاشی شده که قسمت بیرونی گنبد و در کمربند آن عبارت "السلطان ظّل لله" به کوفی بنایی مکرر اجرا شده است. محراب صحنه اصلی از کاشی معرق است با ساختمانی مقرنس کاری که در وسط آن سنگ مرمر بسیار خوشتراشی به اندازه ۱/۱۵*۳/۳۸ متر نصب شده ‌است و در وسط مقرنس کاری یک گل مربع نصب است و در دست چپ آن، یک سنگ مرمر به اندازه ۲۸*۳۰ سانتیمتر نصب شده ‌است.

بر سردر شرقی مسجد کتیبه ای از کاشی معرّق به خطّ ثلث محمد الحکیم مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم از خوشنویسان بنام دوران صفوی بشمار می‌ رود که کتیبه ‌ای به خط او نیز در درگاه اصلی مسجد جامع قرار دارد موجود می ‌باشد. در طرف راهروی شمالی که از درب کریاس به صحن وارد می ‌شود، شبکه ‌هایی ظریف از کاشی ‌های معرق در پنجره‌ ها نصب شده ‌اند. قسمتی از سردر صفحه ایوان کاشیکاری معرق شده‌ است و جرزهای آن آجری رنگ می ‌باشد.

این مسجد در ضلع جنوبی میدان امیرچخماق قرار دارد و در کریاس (ساختمان جلوی درب وروردی) مسجد که به میدان باز می ‌شود، سنگی نصب گردیده که بر آن متن وقفنامه‌ ای به خط نسخ نقش شده‌ است. بقعه‌ ستی فاطمه نیز علاوه بر مدفن بانی همسر امیرچقماق نمونه‌ منحصر به فرد از تزئینات طلا چسبان و شیوه‌ گنبد خیاره ‌ای است که شیوه‌ اجرای این گنبد در معماری تیموری حائز اهمیت است و تنها نمونه در ایران محسوب می ‌شود.

منابع: