مشخصات قنات زارچ:
تعداد میله‌ها: ۲۱۱۵ حلقه
عمق مادر چاه: ۸۵ متر
آبدهی فعلی: ۲۵ لیتر در ثانیه
تعداد مالکین و شاربین: ۸۰۰ خانوار کشاورز
سطح زیر کشت باغی قنات: حدود ۲۵ هکتار
سطح زیر کشت زراعی: حدود ۴۰۰ هکتار
قنات زارچ با حدود صد كيلومتر طول و تعداد چاه هاي ۲۱۱۵ حلقه، سابقه ای بیش از سه هزار سال در کشور دارد. مبدأ این قنات در حوالی روستای فهرج است که پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد گردیده از محلات مختلف شهر از جمله میدان امیر چقماق عبور کرده و پس از گذر از مسجد جامع، از شهر یزد خارج و بطرف زارچ حرکت می کند.
تعدادی از میله های آن هم در محل مسجد جامع یزد قرار دارد. این مسئله نشان می دهد که این قنات قبل ازاسلام وجود داشته و پس از آن، مسجد جامع یزد را در حریم قنات بنا نموده اند تا از طریق پایاب از آب قنات جهت وضو گرفتن استفاده شود.
یکی از ویژگی های قنات زارچ مقطع مربعی آنها است که قدمت حفر آن به زمان زرتشتیان بر می گردد. تا نیم قرن پیش آبدهی قنات زارچ بيش از ۱۵۰ ليتر در ثانيه بود اما به دليل حفر بي رويه چاه هاي عميق و نيمه عميق در حريم آبي قنات، آبدهي آن به شدت كاهش يافته است.
مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیر زمینی جدا از هم است که تونل های آن؛ شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارد. البته دو شاخه شيرين و ابراهيم خويدكی، شاخه هاي خشك شده قنات زارچ هستند و هم اكنون تنها شاخه شور به طول ۷۲ كيلومتر آبدهي دارد كه آبدهي اين شاخه در بالا‌دست قنات ۶۰ ليتر در ثانيه بوده اما در مظهر قنات ۲۸ ليتر در ثانيه است.
با كاهش ميزان آبدهي قنات، فاضلاب و آلودگی هاي آب قنات نیز آشكار شد. توسعه شهر يزد طی چند قرن گذشته، ساختمان سازي در حريم قنات، ريزشي بودن سقف و ديواره مجراي قنات و ميله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قرار دادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات مشکلات بسياري را براي اين قنات کهن به وجودآورده است و در نهایت به مرگ خاموش آن منجر شد. حتی در حال حاضر سی کيلومتر از قنات زارچ که از زير شهر يزد عبور می کند در دو نقطه در بافت قدیم قرار گرفته که اين مناطق فاقد فاضلاب هستند و برخي از منازل مسکونی فاضلاب خود را به داخل قنات هدايت کرده اند، گرچه با تمهیداتی این معضل به حداقل رسیده اما همچنان ادامه دارد. هدايت فاضلاب ها به قنات حتی سبب ايجاد گاز”co2 “در قنات شده كه اين امر لايروبي را برای مقنيان مشكل و خطرآفرين نموده است.
مدیریت قنات
مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب به عهده شورای قنات زارچ می باشد که پنج نفر عضو داشته و از سوی کلیه مالکین و شاربین قنات انتخاب می شوند. دو نفر از محل سرچشمه زارچ و سه نفر از محل توده زارچ انتخاب شده اند. شورای قنات یک نفر را به عنوان نماینده تام‌الاختیار به مدت یک سال معرفی می نمایند تا از کلیه مالکین و شاربین قنات خودیاری جمع کرده و همچنین رابط بین کشاورزان و ادارات مربوطه باشد. نماینده مذکور جهت حفاظت و نگهداری و حفر پیشکار قنات (محل انتهای قنات در کوره پس از مادر چاه را پیشکار گویند) مقنی و کارگر قنات به کار می گیرد تا به نحو احسن هر گونه عملیات مورد نیاز را به خوبی انجام دهد و دستمزد کارگران را پرداخت نماید.
از سوی شورای قنات دو نفر به عنوان میرآب نیز جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به مدت یک سال انتخاب می شوند. میرآب با مراجعه به دفاتر آب برنامه و حقابه میزان مالکیت هر فرد و بر حسب نوبت، آب را به کشاورزان تحویل می دهند.
منابع:
شهرداری زارچ
fa.wikipedia.org
seeiran.ir
