خانه لاری ها

متن کامل: خانه لاری ها

خانه لاریها شامل شش باب خانه، با معماری ویژه خانه های کویری می باشد. خانه لاریها را حاج غلامحسین ملازینل، جد لاریهای یزد، در حدود صد و سی سال پیش بنیان نهاده است. فرزندان او چندین نسل در این خانه زندگی کرده اند. در سال 1363 شمسی، سازمان میراث فرهنگی آن را خرید و محل اداره خود در شهر یزد نمود. در گذشته از این خانه به عنوان خانقاه نعمت اللهی استفاده می شده است. مساحت این خانه حدود 1700 متر و زیر بنایی معادل 1200 مترمربع دارد. درها، پنجره ها، ارسی ها و اتاق های آئینه کاری و نقاشی شده آن یکی از نمونه های زیبا و عالی خانه های اعیانی قرن سیزدهم است. این مجموعه همجوار بناهای تاریخی چون مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر، بقعه سید گلسرخ و برج و با روی یزد است که جمعاً شش هزار مترمربع وسعت دارد.

اجزای اصلی این خانه دو حیاط بزرگ و کوچک با مجموعه ای از ایوانها و تالارها و اتاقها و نیز یک سردر و هشتی است.

هشتی در حد فاصل دو حیاط قرار گرفته است و به هر دو دسترس یکسان دارد. برخی فضاهای خدماتی مانند اسطبل و مطبخ و انبار، با درهایی دیگر با بیرون ارتباط جدا دارند. بنا، علاوه بر اجزای یاد شده، در گوشه شمال شرقی بخش مجزایی دارد که شامل یک اتاق و حیاطی کوچک است. این حیاط نیز با ورودی مستقلی با بیرون بنا ارتباط دارد.

حیاط اصلی بزرگ و مفصل است. ایوانها و تالارها و اتاقها جملگی در اطراف آن نشسته اند و به آن می نگرند؛ اما فضاهای خدماتی بیشتر در کنجها و در پس اتاقهای رو به حیاط واقع شده و از خوان گسترده حیاط بی بهره اند؛ و همین آنها را فضاهایی کم اهمیت کرده است. حیاط اصلی مستطیل شکل و کشیدگی آن تقریبا در امتداد شمال شرقی- جنوب غربی است. جبهه جنوب غربی این حیاط از دیگر جبهه ها بلندتر و مهم تر است. در میانه این جبهه، ایوانی رفیع و بلند قرار دارد. قرارگیری این فضای نیم باز، یعنی مهم ترین و بزرگ ترین فضای خانه، در رأس حیاط اثر فراوانی در کیفیت فضایی حیاط گذاشته است. برخلاف جبهه جنوب غربی، بخش اعظم جبهه شمال شرقی حیاط را به جز ایوان کوچک و کوتاه در مرکز آن، مجموعه ای از فضاهای بسته تشکیل می دهد و همین بر اهمیت ایوان اصلی می افزاید.

دو جبهه جنوب شرقی و شمال غربی نیز با یکدیگر متفاوت است: در جبهه شمال غربی، سه ایوان کوچک در مرکز و دو سه دری در طرفین آنها و دو راهرو در دو انتهای جبهه واقع است؛ اما بر عکس، در میانه جبهه جنوب شرقی، فضاهای بسته نشسته اند: یک پنج دری در مرکز و در هر سمت آن، ابتدا ایوانچه ای باریک و سپس سه دری و دوباره ایوانچه ای دیگر. لذا در یکی از دو جبهه مقابل تفوق با فضای نیم باز و در دیگری با فضای بسته است. در جبهه جنوب شرقی، راهروها (فضاهای نیم باز) در حد فاصل فضاهای بسته قرار دارد؛ و در جبهه مقابل آن، فضاهای بسته چون حامیان فضای نیم باز جلوه کرده اند. این دو جبهه رو به هم عمق یکسانی دارند.

جبهه جنوب شرقی از دو لایه فضایی تشکیل شده است، لایه اول آن اتاقهایی است در کنار حیاط و رو به آن؛ و لایه دیگر در پس این اتاقهاست و مختص فضاهای خدماتی می باشد. جبهه شمال غربی نیز از دو لایه فضایی تشکیل شده است، لیکن دو لایه به هم متصل است.

بر اثر بلندی ایوان حیاط اصلی و دهانه وسیع آن، گویی حیاط به داخل آن گسترش یافته و در میان این دو، پیوندی محکم برقرار گشته است. بعلاوه، پر تراشی بدنه های داخل ایوان آن را بخشی از دیوارهای پرکار حیاط جلوه می دهد که در ایوان ادامه یافته است. این همه ایوان را بخشی معتبر از حیاط نشان می دهد که مشرف بر باقی آن است و در پناه دیوارها و سقف، امن تر شده است.

علت دیگری که بر ارج و منزلت ایوان بزرگ خانه می افزاید اتاقها و گوشوارهایی است که در دو طبقه در اطراف آن قرار گرفته اند و درها و پنجره های خود را به آن گشوده اند. در این ترکیب، ایوان بستگانی یافته که در اطراف آن نشسته اند. در پشت ایوان، بادگیر رفیعی وجود دارد که از داخل حیاط به خوبی دیده می شود؛ اما برخلاف معمول، این بادگیر نه بر محور اصلی حیاط، بلکه در گوشه ایوان واقع شده است.

در حیاط کوچک تر، ایوانی با نمایی بلندتر از دیگر نماها و دهانه ای وسیع در مرکز جبهه جنوب غربی نشسته و در مقابل آن، یعنی در جبهه شمال شرقی، یک پنج دری قرار دارد. به این ترتیب، باز تقابل دو نما پدیدار شده است. جبهه شمال غربی این حیاط نیز قابل توجه است؛ سراسر این جبهه از یک هفت دری تشکیل شده و لذا نمایی ساده اما زیبا یافته است. در جبهه مجاور آن (شمال شرقی)، تکرار و تجمع طاق نماها را در قالب یک پنج دری و یک سه دری می توان دید. در جبهه چهارم حیاط، دیواری تراش خورده با قابهایی معادل با هفت دری ضلع مقابل وجود دارد. بدین ترتیب، در میان این همه تقسیمات مشابه و مکرر در نمای سه جبهه حیاط، ایوان جبهه جنوب غربی تمایز و تشخص یافته است.

حیاط سوم بنا یک طبقه بلندتر از حیاط دوم است و فضاهای اطراف آن ارتباط کمی با دیگر بخشهای خانه دارد. به این ترتیب، این حیاط بخشی کاملا مستقل از خانه است. در زیر حیاط سوم، فضایی چلیپا شکل قرار دارد که نورگیر میان سقف آن در وسط حیاط باز شده است. این فضا را هم می توان فضایی باز شمرد -زیرا سقف آن در مرکز روزنه ای بزرگ دارد- و هم می توان فضایی بسته تلقی کرد که روزنه ای به آسمان دارد. به هرحال، استقرار این فضا در زیر حیاط ترکیب فضایی قابل توجهی پدید آورده است. ترکیبی با دو عرصه مجزا، اما مرتبط به هم.

سرداب ها یا انبارهای خانه با پلکان هایی به سطح حیاطها یا راهروهای متصل به حیاط ها مرتبط می شوند. نکته قابل توجه اینکه فضاهای زیرزمین خانه بسیار پراکنده و جدا از هم اند و به ندرت دو فضای قابل اعتنای آن با یکدیگر مرتبط اند. به این ترتیب شاید این فضاها را نتوان طبقه ای مشخص دانست؛ و شاید درست تر آن باشد که آنها را بخشی از عرصه ها و فضاهای فوقانی شان به حساب آورد که به زیرزمین گسترش یافته اند.