قلعه ملکی یکی از قلعه های دوره افشاریه و اوایل زندیه است که کاربری مسکونی و نظامی داشته و با توجه به فضاهای داخلی مانند هشتی ورودی، شاه نشین، کلنی های مسکونی در ۲ جبهه، برج های دیده بانی و تیرکش ها، سیلوهای نگهداری غله، محل استقرار نگهبانان، اسطبل روباز و مسقف حیوانات و فضاهای اضطراری برای زراعت و کشاورزی یکی از بزرگترین و کاملترین قلعه های منطقه و استان یزد به شمار می رود. زیر بنای این قلعه حدود پانزده هزار مترمربع بوده و ساختمان های داخل آن سالم و قابل استفاده است. قلعه ملکی در فاصله دویست متری فرمانداری شهرستان خاتم قرار گرفته است. لازم به ذکر است با توجه به نام آخرین شخصی که قلعه را صد سال پیش احیا نموده است این بنا را قلعه ابوالفتح خانی نیز می گویند. از سال ۱۳۹۳ موزه مردمشناسی در قلعه ملکی دایر شده است.
معماری قلعه
قلعه ملکی از قلاع دوره افشاریه و در ابتدای ورودی شهر هرات واقع شده است. قلعه ملکی هرات با توجه به فضاهای در نظر گرفته شده به نظر می رسد یکی از کامل ترین نمونه های این نوع بنا در شهرستان خاتم و استان یزد و حتی کشور باشد، چرا که با نگاهی گذرا می توان هم بنای ارگ، هم بنای شارستان و هم ربض یا محیط زراعی اطراف را در آن مشاهده نمود. تنها ورودی قلعه که در قسمت ارگ آن قرار دارد دارای یک سردر ساده و نسبتاً بلند و نیز یک در قدیمی با دو کوبه و گل میخ هایی بر آن می باشد. در جنوب غربی ارگ از بیرون، دو حجم استوانه ای متصل به بنا دیده می شود که می توان کاربرد آنها را در جهت پشت بندهایی برای مسائل سازه ای بنا دانست. بعد از گذر از درگاه ورودی، یک فضای تقسیم هشتی با پوششی طاق چهار بخش قرار دارد که دسترسی به فضاهای نزدیک ورودی را فراهم می آورد. پس از فضای تقسیم، دالانی با عرض نسبتاً زیاد وجود دارد که امکان دسترسی به فضاهای سکونتی درون قلعه، طبقه دوم یا همان حاکم نشین قلعه و نیز دو اصطبل دو طرف دالان را فراهم می سازد. فضاهای مجاور ورودی که عموماً بدون نور می باشند را می توان انبار یا مکان استقرار نگهبانان قلعه تصور نمود.
طبقه دوم قلعه ملکی در قسمت ارگ شامل یک فضای چهار صفه ای با چهار اتاق در چهار کنج آن می باشد که فضایی جهت سکونت خان قلعه بوده است. در میان این چهار صفه، گنبدی با روزنه ای در میان آن ساخته شده است. در پیرامون حیاط جنوبی فضاهای سکونتی مردم عادی یا رعایا وجود دارد که عموماً از یک الگو تبعیت می کنند؛ بدین ترتیب که هر یک از آنها در ابتدا دارای یک فضای کشیده با طاق آهنگ و طاقچه های در جداره های دو طرف می باشند. بعداز فضای اول یک فضای پشتی با پلانی مربع شکل قرار دارد که پوشش آنها یا طاق آهنگ و یا طاق فیلپوش می باشد. تمامی این فضا از روزنه های موجود در بام، نور مورد نیاز را تأمین می کنند.
گرداگرد حیاط شمالی قلعه نیز فضاهای دو اتاقه برای سکونت رعایا مانند حیاط پیشین دیده می شود. در گوشه غربی حیاط شمالی قلعه فضایی برای ذخیره مواد غذایی همچون گندم و ... مشاهده می شود که از یک مسیر با سقف کلمبو و سه فضای دیگر با طاق آهنگ در دو طرف آن تشکیل می شود. در کنار این فضای انبار فضایی جهت سکونت انباردار در نظر گرفته شده که دسترسی به آن با ورودی انبار مشترک می باشد. اهمیت فضای انباری تا حدی بوده که برای نازک کاری آن مانند فضای ارگ از گچ استفاده شده است.
در طبقه اول پس از عبور از دالان ورودی، در امتداد آن مسیری وجود دارد که با عبور از آن می توان به محوطه باغی و زراعی قلعه دسترسی یافت، البته نرسیده به این قسمت معبری عمود بر مسیر یاد شده قرار دارد که در دو طرف آن نیز فضاهایی با یک و یا دو اتاق دیده می شود که با توجه به سادگی معماری داخلی آنها به نظر می رسد مکانی جهت نگهداری چارپایان بوده اند، با این وجود در این قسمت از قلعه نیز اتاق هایی دارای طاقچه دیده می شود که کاربردی مسکونی داشته اند.
اطلاعات دسترسی
شهرستان خاتم، شهر هرات، خیابان شهید بهشتی، کوچه ملکی، قلعه ملکی هرات. تلفن موزه: ۹۱۳۹۵۳۹۵۵۴ ۰۳۵
جاذبه های تاریخی خاتم
به لحاظ تاریخی شهرهای هرات و مروست از آبادی های بسیار قدیمی فلات ایران هستند که سابقه سکونت در آنها به قبل از ورود آریایی ها به ایران بر می گردد و پس از تسخیر این منطقه بود که اسامی آریایی هرات و مروست بر آنها نهاده شد. از آثار تاریخی و دیدنی این شهرستان می توان به قلعه های محمد کریم خان هرات، ملکی هرات، محمد باقری هرات، هاشم آباد هرات، میان ده چاهک، مروست، مبارکه ؛ بقعه هایی مانند بقعه سید نورالدین فتح آباد، بقعه شیخ عبدالله مروست، بقعه شیخ بها الدین مبارکه، بقعه شیخ کله پریده چاهک، بقعه گنبدی مروست، بقعه شریف السادات، بقعه دواذده امام، بقعه چلچراغ؛ خانه ها و ابنیه های تاریخی نظیر خانه دکتر صالحی، خانه رسولی ها، خانه وقفی، خانه صداقت و مساجد تاریخی همچون رحمت آباد، شاه حسین، حاجی قاسم، مسجد جامع احمد، جلال، کربلایی و هاشم آباد اشاره کرد.
منابع:
- شهرداری هرات
- fa.wikipedia.org
- dana.ir
- irna.ir
- gotoyazd.com
- yazdfarda.com
