در گوشه و کنار ایران، آسیاب های فراوانی از دوره های مختلف تاریخی به جا مانده است که برخی از آنها به وسیله نیروی حیوانات کار می کردند و برخی مانند آسیاب های بادی نشتیفان در خراسان با نیروی باد به حرکت می افتادند و برخی نیز با نیروی آب، اما این موضوع که در دل کویری خشک و بی آب آسیابی ساخته شده باشد که نیروی محرکه آن آب باشد، امری شگفت انگیز به شمار می رود.اگر می خواهید تنها آسیاب آبی جهان در دل کویر را ببینید باید کوله بار سفر را ببندید و به استان یزد و کویر مرکزی ایران سفر کرده و از آسیاب آبی اشکذر دیدن کنید. این آسیاب در حاشیه غربی کویر یزد و در ضلع جنوب شرقی در ۲۰ کیلومتری شهر یزد در امتداد مسیر جاده اصلی رستاق که اشکذر را به بندر آباد و روستاهای مجاور متصل می کند، واقع شده است.
وقتی به این منطقه رسیدید انتظار دیدن رود و آسیابی با پره های بزرگ نداشته باشید. در حقیقت شما روی سطح زمین هیچ چیز نمی بینید؛ چرا که کل مجموعه آسیاب در زیر زمین قرار گرفته و آب مورد نیاز این آسیاب آبی به وسیله قنات و آب جاری شده در آن تامین می شده است. این موضوع خود به تنهایی شگفتی دیدن این مجموعه را بیشتر می کند. در حقیقت تنها چیزی که شما از ساختمان این آسیاب روی سطح زمین مشاهده می کنید یک دروازه طاقدار آجری است که شما را به عمق زیرین کویر هدایت می کند. مجموعه اصلی آسیاب در عمق هفت متری زمین احداث شده که برای رسیدن به آن باید از دالانی شیبدار عبور کنید. آسیاب آبی اشکذر از بزرگترین آسیاب های ایران است که زمانی با آب قنات همّت آباد که در هشت کیلومتری اشکذر بود کار می کرد. ورودی آسیاب دالانی شیب دار به طول ۵۶ متر است که به قسمت اصلی آسیاب که هشت ضلعی است می رسد. سقف این هشت ضلعی گنبدی است و مقرنس کاری های آن با نقوش هندسی از ابتکارهای معماری کهن ایرانی است. آجر تنها مصالح ساختمانی این بنای دیدنی است. جالب ترین نکته در مورد این بنا، اختلاف دمای داخل آسیاب با فضای داغ و گرم بیرون آن است. این آسیاب در زمان سید رکن الدین قاضی، متوفی در ۷۳۲ هجری قمری ساخته شده، ولی از هویت و قدمت اولیه این آسیاب هیچ گونه اظهارنظر دقیق همراه با اسناد و مدارک مستدل موجود نیست.
آسیاب آبی اشکذر دارای نقشه های متعددی است. آنچه از این نقشه ها مشخص می شود این گونه است که مردمان گذشته پس از ورود به آسیاب از یک راهروی بزرگ می گذشتند و به صحن اصلی می رسیدند و با توجه به این که تا فاصله چند کیلومتری اطراف آن آسیاب دیگری وجود نداشته گاهی مواقع یک یا دو روز باید در انتظار می نشستند. وجود اتاق های متعدد در مجموعه نشانگر وجود چایخانه و محل استراحت مراجعین بوده و اسطبلی برای استراحت و تیمار چهار پایان در نظر گرفته شده است که به آن سورکمن می گفتند. آسیاب دارای درب چوبی محکم بوده که دارای کوبه مردانه است و نشانگر این است که فقط مردها به آسیاب مراجعه می کردند.
آسیاب آبی اشکذر یکی از ۱۰ آسیاب ثبتی استان یزد به شمار می آید که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و از ویژگی های منحصر به فرد آن مقرنس کاری فضای اصلی، نقوش هندسی در اطراف دیواره ها، آجرکاری ظریف در محوطه اصلی آسیاب و صحن آن می باشد. این آسیاب در عصر آبادانی خود تنها آسیاب منطقه میبد تا اشکذر بوده و ساعتی سی و پنچ من شاه آرد از زیر سنگ های آن به دست می آمد. این آسیاب در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید اما از زمانی که آب قنات خشک شد این آسیاب نیز کارکردش را از دست داد و مدتی متروکه ماند و در سال ۱۳۹۳ توسط اداره میراث فرهنگی و گردشگری اشکذر مرمت و بازسازی شد.
روش کار آسیاب آبی
روش کار آسیاب آبی بدین صورت است که ابتدا آب وارد یک حوضچه شده و در آنجا از آشغال و لجن پاک می گردید، از این حوضچه به عنوان حمام و استخر استفاده می شده است و آب بعد از عبور از تخته بند حوضچه وارد تنوره عمودی قیفی شکل می شود که در آسیاب آبی اشکذر ارتفاع آن ۱۲ متر بوده است، در انتهای تنوره عمودی از یک ناو با قطر حدود ۷ سانتی متر می گذرد و با فشار زیاد به پره چوبی وارد شده و آن را می چرخاند و سنگ زیرین همیشه ثابت باقی می ماند و گندم کم کم از دول وارد سوراخ وسط سنگ شده در بین دو سنگ زیرین و زبرین قرار می گیرد و خرد شده و به آرد تبدیل می شود. آب وارد شده به آسیاب از زیر مجرای آن خارج شده و به مزارع می رود. سنگ های آسیاب را از کوه ارنان می آوردند و پس از تراش و صیقل دادن آن با دو الاغ حمل کرده و با تشریفات خاصی نصب می نمودند. جنس این سنگ ها ریوداسیت و داسیت می باشند و منشأ آتشفشانی دارد، ترکیب آن اسیدی است و در نتیجه بسیار سخت و محکم می باشد.
موقعیت مکانی
اشکذر، بلوار سیدالشهدا، جنب حسینیه سفید اشکذر
جاذبه های گردشگری اشکذر
قلعه تاریخی، مسجد حاجی رجبعلی، آب انبار میرزا ابوالهادی، موزه مردم شناسی و مجموعه وزیر حجت آباد و ... از دیگر جاذبه های شهرستان اشکذر هستند.
منابع:
- kojaro.com
- yazd.irib.ir
- visitiran.ir
- basijnews.ir
- 2shahidmemory.com
